Շարժվող ջրի էներգիա

Շարժվող ջրի էներգիան ստացվում է ջրի հոսքից կամ բարձրության տարբերությունից: Սա հիմնականում օգտագործվում է հիդրոէլեկտրակայաններում, որտեղ ջուրը պտտեցնում է տուրբինները՝ արտադրելով էլեկտրաէներգիա:

Հիդրոէլեկտրակայանների տեսակները

Մեծ – Արտադրում են շատ էներգիա՝ ապահովելով քաղաքների կամ ավելի մեծ տարածքների էլեկտրամատակարարումը

Փոքր – Տեղադրվում են փոքր գետերում կամ ջրամբարներում՝ հաճախ փոքր տարածքների էներգիայի կարիքները հոգալու համար։

Միկրոհիդրոէներգիա – Օգտագործվում է հիմնականում անհատական տնտեսություններում կամ գյուղական համայնքներում։

Հիդրոէներգիայի առավելությունները

Հիդրոէներգիայի հիմնական առավելությունն այն է, որ դա մաքուր և կայուն էներգիայի աղբյուր է՝ առանց վնասակար արտանետումների: Սակայն, դրա օգտագործումը կարող է ազդել գետերի հոսքի վրա և փոփոխել ջրային էկոհամակարգերը:

Քամու էներգիա

Քամու էներգիան ստացվում է օդի շարժման էներգիայից՝ որն փոխարկվում է էլեկտրաէներգիայի: Քամու տուրբինները հավաքում են այս շարժման էներգիան ու վերածում այն էլեկտրական հոսանքի:

Այս տեխնոլոգիան ավելի տարածված է այն վայրերում, որտեղ քամին հաճախ և ուժեղ է: Քամու կայանները կարող են լինել մեծ՝ տեղադրված բաց տարածքներում կամ փոքր՝ հարմարեցված գյուղական տարածքներում:

Քամու էներգիայի առավելությունները

Քամու էներգիայի հիմնական առավելությունն այն է, որ դա մաքուր, վերականգնվող և շրջակա միջավայրին վնասակար չէ: Այն չի արտադրում վնասակար արտանետումներ և չի սպառվում, քանի որ քամին մշտապես հոսում է: Բացի այդ, այն կարող է լինել էժան, հատկապես այն վայրերում, որտեղ քամին հաճախ ուժեղ է:

Բոլոր կենդանի օրգանիզմները, նաև մարդը, նյութափոխանակության իրականացման համար մշտապես թթվածնի կարիք են զգում: Թթվածինը օրգանիզմ է մտնում շնչառության միջոցով:

Շնչառությունը գործընթացների համալիր է, որն ապահովում է օրգանիզմի կողմից թթվածնի յուրացումը, նրա օգտագործումը օրգանական նյութերի օքսիդացման համար և նյութափոխանակության արգասիք ածխաթթու գազի հեռացումը:

Արդեն գիտեք, որ բջիջներին թթվածնի մատակարարումը և նրանցից ածխաթթու գազի հեռացումն իրականացնում է արյունը: Գազափոխանակությունն արյան և մթնոլորտային օդի միջև իրականացնում են շնչառության օրգանները: Շնչառությունը կարևորագույն կենսական գործընթաց է, որի դադարը կործանարար է օրգանիզմի համար:

Շնչառական համակարգը կազմված է օդատար ուղիներից (քթի խոռոչ, քթըմպան, կոկորդ, շնչափող և բրոնխներ) և գազափոխանակության օրգաններից` թոքերից:

Օդատար ուղիներից առաջինը, որը շփվում է մթնոլորտային օդի հետ, քթի խոռոչն է:

Քթի խոռոչը ոսկրաաճառային միջնորմով բաժանվում է երկու խոռոչների: Յուրաքանչյուր խոռոչ ունի ոլորապտույտ անցուղիներ, որոնք մեծացնում են նրա ներքին մակերեսը: Այդ ամբողջ մակերեսը պատված է լորձաթաղանթով, որը կազմված է թարթիչավոր էպիթելային հյուսվածքից: Թարթիչների թարթման, շարժման օգնությամբ քթի խոռոչից հեռացվում է լորձը՝ նրան կպած մանրէների և փոշու հետ միասին: Քթի խոռոչում ներշնչված օդը, շփվելով լորձաթաղանթի արյունատար անոթների հետ, տաքանում է՝ հասնելով մարմնի ջերմաստիճանին, իսկ լորձի միջոցով խոնավանում է (մինչև 95% խոնավություն):

Քթի խոռոչը և քթըմպանը

Այսպիսով` քթի խոռոչով անցնելիս օդը փոշեզերծվում, մանրէազերծվում, տաքանում և խոնավանում է:

Բերանի խոռոչի մակերեսը անհամեմատ փոքր է: Այդ պատճառով բերանով շնչելիս օդը չի ենթարկվում վերոհիշյալ փոփոխություններին, որի հետևանքով հաճախ առաջանում են օդատար ուղիների բորբոքումներ:

Քթի խոռոչի վերին մասում գտնվում են հոտառական ընկալիչներ, որի շնորհիվ քիթը համարվում է նաև հոտառական օրգան: Քթի խոռոչից օդը անցնում է քթըմպան, որն ըմպանի վերին մասն է, ապա մտնում է կոկորդ: 

Կոկորդ

Կոկորդը գտնվում է պարանոցի վերին մասում: Այն մի քանի աճառներով, կապաններով, ջլերով և մկաններով միմյանց միացած խոռոչ է: Աճառներից ամենամեծը՝ վահանաճառը, շոշափվում է պարանոցի վրա առջևից: Այն արտաքինից պաշտպանում է կոկորդը: Կոկորդի մուտքը վերևից փակվում է մակկոկորդի աճառով, որը կլլման պահին խոչընդոտում է սննդագնդիկի թափանցումը շնչափող: Հակառակ դեպքում սննդանյութի անցումը շնչափող շնչահեղձության և մահվան պատճառ կարող է դառնալ:

Կոկորդի խոռոչը պատված է լորձաթաղանթով, որը վնասազերծում է օդի հետ այստեղ հասած մանրէները, փոշին և շարունակում է տաքացնել ու խոնավացնել օդը:

Կոկորդը նաև ձայնային օրգան է: Այդ խոռոչի ամենանեղ տեղում ձգվում են ձայնալարերը, որոնց միջև գտնվում է ձայնախորշը: Ձայնախորշը եռանկյունաձև է: Այն խոսելու պահին նեղանում է, և ձայնալարերը միմյանց են մոտենում: Ձայնը ձևավորվում է արտաշնչվող օդի միջոցով ձայնալարերի տատանման արդյունքում: Որքան մեծ է ձայնալարերի տատանման հաճախականությունը, այնքան բարձր է ձայնը:

Ձայնի և հոդաբաշխ խոսքի ձևավորման վրա ազդում է նաև լեզվի, շրթունքների, ստորին ծնոտի դիրքը, քթի և բերանի խոռոչների ձևը և այլն: Այդ է պատճառը, որ շնչառական ուղիների հիվանդությունների ժամանակ (անգինա և այլն) փոխվում է ձայնի որակը:

Ձայնախորշ

Շնչափողը անմիջապես կոկորդի շարունակությունն է: Այն 10−15սմ երկարությամբ խողովակավոր օրգան է: Կազմված է 16−20 աճառային կիսաօղակներից, որոնց շնորհիվ պարանոցի շարժումների դեպքում շնչափողի լուսածերպը մնում է բաց վիճակում, և օդն անարգել անցնում է շնչառական ուղիներ: Շնչափողի հետին պատը հպվում է կերակրափողին, և աճառի բացակայության շնորհիվ չի խանգարվում սննդագնդիկի տեղաշարժը: Շնչափողը ստորին մասում վեր է ածվում երկու գլխավոր՝ աջ և ձախ բրոնխների:

Բրոնխները կառուցվածքով նման են շնչափողին: Նրանք երկու խոշոր խողովակներ են, որոնք մտնում են թոքեր և այնտեղ ճյուղավորվելով առաջացնում են բրոնխածառ: Խոշոր բրոնխները վեր են ածվում մանր բրոնխների, սրանք էլ` մանրագույն բրոնխների, որոնք ավարտվում են օդով լցված թոքաբշտերով: Թոքաբշտերի պատերը կազմված են միաշերտ հարթ էպիթելից, բարակ առաձգական թելերից և պատված են արյան մազանոթների խիտ ցանցով:

Յուրաքանչյուր թոքում հաշվվում է մինչև 400 մլն թոքաբուշտ, որոնց ընդհանուր մակերեսը 100−150 մ² է:

Փաստորեն, թոքերի շնչառական մակերեսը 70−100 անգամ մեծ է մարդու մաշկի մակերեսից: Թոքերի այդ հսկայական մակերևույթն ապահովում է գազափոխանակության մեծ արագությունը:

Թոքերը երկուսն են, տեղավորված են կրծքավանդակում, գրավում են համարյա նրա ամբողջ խոռոչը: Թոքերը նման են հատած կոնի, գագաթով ուղղված են վեր, հիմքով՝ ցած և հենվում են ստոծանուն: Թոքերը խոր ակոսներով բաժանվում են բլթերի: Յուրաքանչյուր թոքի մեջ մտնում է մեկ բրոնխ, բազմակի ճյուղավորվելով վերածվում մանրագույն բրոնխների, որոնք ավարտվում են մանրադիտակային մեծություն և կառուցվածք ունեցող թոքաբշտիկներով և նմանվում խաղողի ողկույզի:

Թոքաբշտիկների պատը կազմված է միաշերտ բջիջներից, որոնք արտաքուստ ծածկված են արյունատար մազանոթների խիտ ցանցով: Թոքաբշտերի և մազանոթների պատերի միջև կատարվում է գազափոխանակություն:

Արտաքինից թոքը պատված է շարակցահյուսվածքային թաղանթով՝ թոքամզով (թոքային պլևրայով): Այն կազմված է երկու թաղանթներից, որոնցից մեկը պատում է թոքերի մակերեսը (թոքամզային թաղանթ), մյուսը՝ կրծքավանդակի պատը ներսից (մերձպատային թոքամզային թաղանթ):

Թոքային և մերձպատային թոքամզային թաղանթների միջև առաջանում է ճեղքանման ազատ տարածություն, որը կոչվում է թոքամզային խոռոչ:

Թոքամզային թաղանթներից այդ խոռոչ է արտադրվում քիչ քանակությամբ հեղուկ, որը թուլացնում է շնչառության ժամանակ թոքերի և կրծքավանդակի պատերի միջև առաջացող շփման ուժը:

Օքսիդներ, երկտարր միացություններ են, որոնք բաղկացած են որևէ տարրի և թթվածնի ատոմներից։ Օքսիդներում թթվածինը դրսևորում է -2 օքսիդացման աստիճան։ Թթվածինը իր էլեկտրաբացսականությամբ երկրորդն է՝ ֆտորից հետո։ Այդ պատճառով գրեթե բոլոր տարրերը առաջացնում են օքսիդներ։

Հիդրօքսիդը երկատոմային անիոն է՝ OH- քիմիական բանաձևով: Այն բաղկացած է թթվածնի և ջրածնի ատոմներից, որոնք կապված են մեկ կովալենտային կապով և կրում է բացասական էլեկտրական լիցք։ Դա ջրի կարևոր, բայց սովորաբար չնչին բաղադրիչ է: Այն գործում է որպես հիմք, լիգանդ, նուկլեոֆիլ և կատալիզատոր:

Մետաղների օքսիդներում թթվածին տարրի ատոմը (ատոմները) միացած է մետաղ տարրի ատոմի (ատոմների) հետ:

Օրինակ՝ CuO,MgO,ZnO,Na₂O,Cr₂O₃ և այլն:

Մետաղների օքսիդները սովորական պայմաններում պինդ նյութեր են:

Մագնեզիումի օքսիդ   

Պղնձի օքսիդ  

  Քրոմի(III) օքսիդ 

Մետաղների օքսիդները, որոնց համապատասխանում են հիմքեր, անվանում են հիմնային օքսիդներ:

Օրինակ՝  CuO→Cu(OH)₂, Na₂O→NaOH, MgO→Mg(OH)₂ և այլն:

Եթե մետաղը տարբեր օքսիդացման աստիճան է դրսևորում, ապա որպես կանոն ցածրագույն օքսիդացման աստիճաներին են համապատասխանում հիմնային օքսիդներ:

Օրինակ՝ քրոմը առաջացնում է երեք օքսիդ՝ CrO,Cr₂O₃,և CrO₃, որոնցից միայն CrO է հիմնային օքսիդ:

Պարբերական համակարգի I Ա և II Ա  (բացի բերիլիումից և մագնեզիումից) մետաղների օքսիդները փոխազդում են ջրի հետ՝ առաջացնելով համապատասխան լուծելի հիմքեր:

Օրինակ՝  Na₂O+H₂O=2NaOH,
CaO+H₂O=Ca(OH)₂

Հիմքերը բարդ նյութեր են, որոնք կազմված են մետաղի ատոմներից և մեկ կամ մի քանի հիդրոքսոներից՝  OH խմբից:

Հիմքերի  բաղադրությունն արտահայտվում է հետևյալ ընդհանուր բանաձևով՝

Me⁺ⁿ(OH)ⁿ⁻

Լուծելի հիմքերը անվանվում են ալկալիներ:

Օքսիդներ և լուծելի հիմքեր՝ ալկալիներ.

Հիմնային օքսիդի բանաձևը և անվանումը	Լուծելի հիմքի ալկալու բանաձևը և անվանումը
Na2O`  նատրիումի օքսիդ	NaOH` նատրիումի հիդրօքսիդ
K2O՝  կալիումի օքսիդ	KOH` կալիումի հիդրօքսիդ
Li2O`  լիթիումի օքսիդ	LiOH՝ լիթիումի հիդրօքսիդ
Cs2O՝  ցեզիումի օքսիդ	CsOH՝ ցեզիումի հիդրօքսիդ
CaO՝ կալցիումի օքսիդ	Ca(OH)2՝ կալցիումի հիդրօքսիդ
SrO՝  ստրոնցիումի օքսիդ	Sr(OH)2՝ ստրոնցիումի հիդրօքսիդ
BaO՝ բարիումի օքսիդ	Ba(OH)2՝ բարիումի հիդրօքսիդ

Ալկալիները տաքացնելիս չեն քայքայվում

Անլուծելի օքսիդների և նրանց համապատասխան հիմքերի միջև կապ հաստատվում է քայքայման ռեակցիայով: Տաքացնելիս այդ հիմքերը քայքայվում են՝ առաջացնելով համապատասխան օքսիդը:

Օրինակ՝   Mg(OH)₂-MgO+H₂O
2Al(OH)₃→t°Al₂O₃+3H₂O

1.

a. The play is on Monday, at 9:30 at night.
b. My neighbor plays basketball on Sundays.
c. The post office is on the corner of my street.
d. There is a travel agency on Park Avenue.
e. Melissa’s birthday is in March.
f. Doris has English classes on Mondays.
g. There is a pharmacy on the left.
h. Her sister works at the shopping mall.
i. Our teacher’s birthday is on February 2nd.
j. Mary lives at 342 Park Street.
k. I study in the morning and work in the afternoon.

2.

a. Elizabeth lives on this street.
b. The Chinese restaurant is next to the clothes store.
c. There is a great cinema between the supermarket and the drugstore.
d. My house is across from the park.
e. There is a shoe store on the corner.
f. I live on Gemini Street.
g. Mary’s work is at 65 Mason Street.
h. Leslie’s birthday is in December.
i. Jamie’s soccer classes are on Mondays and Fridays.
j. Liza’s father lives around the park, near the church.

3.

Gas, Gas station, Travel, Travel agency, Pharmacy, Rat, Stoff, Post office, Hotel, Hospital, Supermarket.

Պատասխանել հարցերին․

1. Ինչո՞ւ պետք է քթով շնչել:
Քթի հատվածում օդն ավելի լավ է զտվում ներսում հատուկ մազերի շնորհիվ, ինչպես նաև խոնավանում և տաքանում է մինչև անհրաժեշտ ջերմաստիճանը:
Բացի այդ, բերանով շնչելը կարող է հանգեցնել դեմքի վատ համաչափության:

2. Ինչո՞ւ ջրի ﬔջ ընկած թոքի կտորը չի ընկղմվում:
Օդի պարունակության և քաշի շնորհիվ, թոքը լողում է դեպի վեր։

4. Ինչո՞ւ երեխան, ով այս կամ այն պատճառով դժվարանում է քթով շնչել,
հաճախ է հիվանդանում մրսածության հիվանդություններով:
Այս հիվանդությունները առաջացնող վիրուսները գոյատևում են՝ անցնելով բերանի միջով, քանի որ օդը ավելի վատ է զտվում բերանում։
Բացի այդ, եթե վիրուսը նախընտրում է ավելի չոր տարածք, ապա վիրուսն ավելի արագ կմտնի: