Սիրելի սովորողներ, խնդրում եմ ներբեռնել դասագիրքը:

Հայաստանի Հանրապետության պետական համակարգը և խորհրդանիշները/պատմել էջ 48-51/

ԱՆՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Բացատրի՛ր և բնութագրի՛ր
• Ա. Ահարոնյան • Ա. Մանուկ­յան • Ս. Շահումյան • Դ. Բեկ-Փիրումյան • Դրո • Մ. Սիլիկ­յան • Ա. Բեյ-Մամիկոնյան
• Անդրկովկասյան Սեյմ • Թ. Նազարբեկ­յան • Հ. Քաջազնունի • Ն. Աղբալան • Ա. Խատիսյան

ՀԻՄՆԱԿԱՆ
ԳԱՂԱՓԱՐՆԵՐ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Նկարագրի՛ր ՀՀ կառավարման համակարգը, բանակն ու խորհրդանիշները: Հաջորդականությամբ թվարկի՛ր ՀՀ վարչապետերի անունները:
բ. Բացատրի՛ր։ Քանի՞ խորհրդարան է գումարվել ՀՀ-ում,
ի՞նչպես են դրանք ձևավորվել:
գ. Վերլուծի՛ր։ Ի՞նչ գործառույթներ են իրականացրել ՀՀ
կառավարությունը, խորհրդարանը և դատարանները

ՔՆՆԱԴԱՏԱԿԱՆ
ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆ
1. Ընդհանրացրո՛ւ, համեմատի՛ր Հայաստանի առաջին և ներկայիս հանրապետությունների կառավարման համակարգերը

Հայաստանի առաջին Հանրապետությունը (1918–1920) նոր ստեղծված պետություն էր, կառավարման համակարգը դեռ կայացած չէր, ու շատ բաներ արվում էին արտակարգ պայմաններում՝ պատերազմի, սովի ու շրջափակման մեջ։

Ներկայիս Հայաստանի Հանրապետությունը (1991–…) ունի արդեն ձևավորված պետական համակարգ՝ Սահմանադրություն, Ազգային ժողով, կառավարություն, դատարաններ։ Կառավարումը ավելի կազմակերպված ու կայուն է։

Ընդհանուրն այն է, որ երկու հանրապետությունների նպատակը անկախ պետություն ունենալն էր։
Տարբերությունն այն է, որ այսօր պետական կառույցներն ավելի ուժեղ են ու հաստատված։

---

2. Գնահատի՛ր ՀՀ պետական կառավարման համակարգի և բանակի նշանակությունը հայկական պետականության շարունակականության ապահովման գործում

ՀՀ պետական կառավարման համակարգը ապահովեց, որ անկախ Հայաստանը գործի որպես կարգավորված պետություն՝ օրենքներով, կառույցներով ու պետական հաստատություններով։

Բանակը դարձավ երկրի անվտանգության գլխավոր ուժը․ նա պաշտպանեց սահմանները և թույլ չտվեց, որ պետությունը նորից կկործանվի։

Եզրահանգում – ուժեղ պետական կառույցներն ու բանակը ապահովեցին, որ հայկական պետականությունը պահպանվի և շարունակվի անկախ ձևով։

---

3. Մեկնաբանի՛ր՝ ինչով է առանձնանում Արամ Մանուկյանի գործունեությունը և ինչու նրան համարում են Հայաստանի առաջին Հանրապետության հիմնադիր

Արամ Մանուկյանը կազմակերպեց ժողովրդի պաշտպանությունը 1918 թ․ ծանր օրերին և մեծ դեր ունեցավ Սարդարապատի ու մյուս ճակատամարտերում հաղթանակների մեջ։ Նա նաև ստեղծեց նոր կառավարության առաջին հիմքերը՝ ոստիկանություն, վարչություն, կարգուկանոն։

Նրան կոչում են Հայաստանի առաջին Հանրապետության հիմնադիր, որովհետև հենց նրա ջանքերով հնարավոր դարձավ հռչակել անկախ Հայաստանը և սկսել պետական կառույցների ձևավորումը։

Առաջադրանք 2

Հանրապետության  հասարակական-քաղաքական կյանքը: Բոլշևիկների պետական հեղաշրջման փորձը: Թուրք-թաթարների ապակայունացնող դերի հաղթահարումը/ պատմել էջ 52-53/

Պատասխանել հարցերին

ԱՆՈՒՆՆԵՐ ԵՎ ՀԱՍԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
Բացատրի՛ր և բնութագրի՛ր
• ՀՅԴ • ՀԺԿ • Պողոս Նուբար • բոլշևիկ • մենշևիկ • Արմենկոմ • խռովություն • Սեպուհ

ՀԻՄՆԱԿԱՆ
ԳԱՂԱՓԱՐՆԵՐ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Մատնանշի՛ր, թե ՀՀ-ում գործող կուսակցություններից որոնք էին պաշտպանում անկախ պետականության գաղափարը, իսկ եղածներից ո՞րն էր հատկապես բռնել կտրուկ հակապետական դիրք և ձգտում էր ամեն կերպ Հայաստանը
կրկին կցել Ռուսաստանին: Ի՞նչ ընթացք ունեցան
թաթարական և բոլշևիկ­յան խռովությունները:
բ. Բացատրի՛ր։ Ինչո՞վ էր պայմանավորված ՀՅԴ առաջատար դիրքը ՀՀ հասարակական-քաղաքական
կյանքում:
գ. Վերլուծի՛ր։ Ովքե՞ր էին կովկասյան թաթարները և
ի՛նչ նպատակներ էին հետապնդում Հայաստանում։

ՔՆՆԱԴԱՏԱԿԱՆ
ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆ
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը․ Թուրքիան և Ադրբեջանը թաթարական խռովությունների կազմակերպման գործում

Թուրքիան և Ադրբեջանը մեծ դեր էին խաղում թաթարական խռովություններում։

• Նրանք խրախուսում և զինում էին թաթարական խմբերին, որպեսզի նրանք հարձակումներ գործեն հայկական բնակավայրերի վրա։
• Նրանց նպատակն էր թուլացնել հայկական ուժերին, տարածքում ստեղծել անկայունություն և խանգարել հայկական պետականության ձևավորմանը։
• Ադրբեջանը նաև փորձում էր տարածքային պահանջներն առաջ տանել, իսկ Թուրքիան՝ իր ազդեցությունը պահպանել ամբողջ տարածաշրջանում։

Այսինքն՝ խռովությունները միանշանակ կազմակերպված էին արտաքին ուժերի կողմից, ոչ միայն տեղական բախումներ։

---

2. Ընդհանրացո՛ւ․ ՀՀ հասարակական-քաղաքական կյանքի հիմնական մարտահրավերներն ու սպառնալիքները

Հայաստանի առաջին Հանրապետությունն ուներ շատ լրջագույն խնդիրներ․

1. Պատերազմ և անվտանգություն – պատերազմներ Թուրքիայի ու Ադրբեջանի դեմ, սահմանների անորոշություն։
2. Սոցիալական ծանր վիճակ – սով, համաճարակ, անօթևան վերաբնակներ։
3. Տնտեսական քայքայում – գործարանների բացակայություն, սննդի պակաս, ռեսուրսների սղություն։
4. Քաղաքական անապահովություն – ներքին կուսակցական պայքարներ, բողոքներ, խռովություններ։
5. Դիվանագիտական մեկուսացում – արտաքին օգնության քիչ լինել, մեծ տերությունների անորոշ դիրքորոշում։

Ընդհանուրում՝ պետությունը պայքարում էր գոյատևելու համար, և յուրաքանչյուր կողմից սպառնալիքներ կային։

---

3. Գնահատի՛ր 1920 թ. մայիսին բոլշևիկների կազմակերպած պետական հեղաշրջման փորձի նշանակությունը

1920 թ. մայիսյան բոլշևիկյան ապստամբությունը մեծ ազդեցություն ունեցավ Հայաստանի ներքին կյանքում․

• Ստեղծեց լրացուցիչ անկայունություն այն ժամանակ, երբ երկիրն արդեն ծանր վիճակում էր։
• Թուլացրեց իշխանության վստահությունն ու երկրի ներքին միասնությունը։
• Բանակը և կառավարությունը ստիպված էին զբաղվել ոչ թե արտաքին վտանգներով, այլ ներքին ճգնաժամով։
• Ապստամբությունը ցույց տվեց, որ Հայաստանում կա խորը հասարակական դժգոհություն, ինչն էլ հետո հեշտացրեց երկրի խորհրդայնացումը։

Եզրահանգում – հեղաշրջման փորձը թուլացրեց պետությունը և արագացրեց ՀՀ անկումը 1920 թ․ վերջում։

Էներգետիկ փոխանակություն։

Գլիկոլիզ,Ավտոտրոֆ, հետերետրֆ օրգանիզմներ։

Գլիկոլիզ – դա գործընթաց է, որի ժամանակ գլյուկոզը (շաքար) բաժանվում է էներգիա արտադրելու համար, առանց թթվածնի անհրաժեշտության:

Ավտոտրոֆ օրգանիզմներ – դա այն օրգանիզմներն են, որոնք կարող են ինքնուրույն արտադրել իրենց սնունդը (օրինակ՝ լուսասինթեզ կամ քեմոսինթեզ օգտագործելով)։
Հետերոտրոֆ օրգանիզմներ – դա այն օրգանիզմներն են, որոնք ստանում են սնունդը այլ օրգանիզմներից (օրինակ՝ մարդիկ, կենդանիներ, փտող միկրոբներ)։

1.Որտե՞ղ է տեղի ունենում գլիկոլիզը․
ա) միտոքոնդրիում
բ) բջջանյութում
գ) ցիտոպլազմայում 
դ) քլորոպլաստում

2.Գլիկոլիզի ընթացքում գլյուկոզան բաժանվում է՝
ա) երկու պիրուվաթթվի մոլեկուլի 
բ) մեկ ածխաթթու գազի մոլեկուլի
գ) չորս ջրածնի մոլեկուլի
դ) մեկ ջրի մոլեկուլի

3.Գլիկոլիզի ընթացքում առաջանում է էներգիա՝
ա) 38 ԱԹՓ
բ) 4 ԱԹՓ, մաքուր՝ 2 ԱԹՓ 
գ) 10 ԱԹՓ
դ) ԱԹՓ չի առաջանում

4.Գլիկոլիզը պահանջու՞մ է թթվածնի մասնակցություն․
ա) այո
բ) ոչ 

5.Գլիկոլիզը էներգետիկ փոխանակության ո՞ր փուլին է պատկանում․
ա) առաջին փուլ 
բ) երկրորդ փուլ
գ) երրորդ փուլ
դ) չի պատկանում

6.Ավտոտրոֆ օրգանիզմները՝
ա) սննդանյութերը ստանում են պատրաստի ձևով
բ) սինթեզում են օրգանական նյութեր անօրգանականներից 
գ) սնվում են ուրիշ օրգանիզմներով
դ) չեն կարող էներգիա ստանալ

7.Ավտոտրոֆների օրինակ է՝
ա) բույսեր 
բ) կենդանիներ
գ) մարդը
դ) սնկեր

8.Հետերոտրոֆ օրգանիզմները՝
ա) օրգանական նյութերը ստանում են ինքնուրույն
բ) պատրաստի օրգանական նյութեր են օգտագործում 
գ) չեն օգտագործում էներգիա
դ) ապրում են միայն ջրում

9.Քեմոավտոտրոֆ օրգանիզմները էներգիա ստանում են՝
ա) արևի ճառագայթներից
բ) օրգանական նյութերի քայքայումից
գ) անօրգանական նյութերի օքսիդացումից 
դ) ֆոտոսինթեզից

10.Բոլոր կենդանիները համարվում են՝
ա) ֆոտոավտոտրոֆներ
բ) քեմոավտոտրոֆներ
գ) հետերոտրոֆներ 
դ) աբիոտիկ օրգանիզմներ

1. Քրոմի օքսիդները

Քրոմը առաջացնում է երեք օքսիդ՝

CrO – երբ վալենտականությունը 2 է Cr₂O₃ – երբ վալենտականությունը 3 է CrO₃ – երբ վալենտականությունը 6 է

2. Որ օքսիդները փոխազդում են ազոտական թթվի հետ

Ազոտական թթուն փոխազդում է բազային օքսիդների հետ։

Ճիշտ տարբերակը՝ 4. MgO, CuO

3. Տրված օքսիդացման աստիճաններով տարրերի օքսիդներն ու թթուները

S(+6): Օքսիդ՝ SO₃ Թթու՝ H₂SO₄ P(+5): Օքսիդ՝ P₂O₅ Թթու՝ H₃PO₄ C(+4): Օքսիդ՝ CO₂ Թթու՝ H₂CO₃

4. Զանգվածային բաժինները

MgO

Mg – 60%

O – 40%

Al₂O₃

Al – 52.9%

O – 47.1%

SO₃

S – 40%

O – 60%

5. Թթվի զանգվածային բաժինը լուծույթում

Տրված է․

92 գ ջուր → ստացվել է 100 գ լուծույթ

Այսինքն՝ լուծված SO₃ = 8 գ է։

8 գ SO₃-ից ստացվել է 8 գ H₂SO₄։

Լուծույթի զանգվածը 100 գ է։

\% = \frac{8}{100} \cdot 100\% = 8\%

Պատասխան․ 8%

6. Քանի գրամ 10% աղաթթու է պետք 8 գ Fe₂O₃ լուծելու համար

Հաշվարկը ցույց է տալիս, որ անհրաժեշտ է մոտ 110 գ 10%-անոց HCl լուծույթ։

Դասարանական (էջ 11)

1. HCl

2. Հիդրոգեն, ծծումբ, թթվածին

3. Ջրածին (H)

4. H⁺ իոն

5.

ա) HCl – ուժեղ

բ) H₂CO₃ – թույլ

6. H₂SO₄

7. Աղ և ջուր

8. HNO₃ – բազմատոմյա

9.

ա) H₂SO₄ – ծծմբական թթու

բ) HNO₃ – ազոտական թթու

գ) H₂CO₃ – ածխաթթու

10.

Ուժեղ՝ HCl, H₂SO₄

Թույլ՝ H₂CO₃, H₂S

11. NaCl + H₂O

12. ZnSO₄ + H₂↑

13. CuSO₄ + H₂O

14. Անհրաժեշտ է մոտ 6.5 գ HCl

Թեմա՝ Պարաբոլի տեղաշարժերը

f(x) = x² ֆունկցիայի գրաֆիկը աջ/ձախ և վերև/ներքև տեղաշարժելով ու y-ների առանցքների երկայնքով ձգելով՝ կստանանք տարբեր ֆունկցիաների գրաֆիկներ։ Այս դասին ուսումնասիրենք այդ ձևափոխությունները։

1) f(x) = x² ֆունկցիայի գրաֆիկը 3 միավորով աջ տեղաշարժելով՝ կստանանք f(x−3) = (x−3)² ֆունկցիայի գրաֆիկը: Այն (3, 0) գագաթով պարաբոլ է ։
y = (x − x ₀)² ֆունկցիայի գրաֆիկը (x₀, 0) գագաթով պարաբոլ է։
2) f(x) = (x − x₀)² ֆունկցիայի գրաֆիկը y-ների առանցքի երկայնքով a անգամ ձգելով՝ կստանանք y = a(x − x₀)² ֆունկցիայի գրաֆիկը։
3) f(x) = 2 (x − 3)² ֆունկցիայի գրաֆիկը 7 միավորով վերև տեղաշարժելով՝ կստանանք f(x) + 7 = 2(x − 3)²  + 7-ի գրաֆիկը։ Այս տեղաշարժիարդյունքում պարաբոլի գագաթը (3, 0) կետից կտեղափոխվի (3, 7) կետը։
Ամփոփենք. y = 2(x − 3)²  + 7 ֆունկցիայի գրաֆիկը y-ների առանցքի երկայնքով 2 անգամ ձգած պարաբոլ է, որի գագաթը (3, 7) կետն է։

y= a(x − x₀) ² + y₀ ֆունկցիայի գրաֆիկը y-ների առանցքի երկայնքովa անգամ ձգած և (x₀, y₀) գագաթով պարաբոլ է։ Եթե a > 0, ապա պարաբոլի ճյուղերն ուղղված են վերև, իսկ a < 0 դեպքում ՝ ներքև: ( x₀;y₀) կոորդինատներով կետը կոչվում է պարաբոլի գագաթ։ 

Առաջադրանքներ։

1․ Գծել f(x) = x² պարաբոլը։ Ո ՞ր ֆունկցիայի գրաֆիկը կստացվի, եթե f(x)-ի գրաֆիկը տեղափոխենք ա) 2 միավորով աջ, բ) 5 միավորով ձախ։

ա) 2 միավորով աջ տեղափոխելիս
y=(x−2)²

բ) 5 միավորով ձախ տեղափոխելիս
y=(x+5)²

2․ Ո ՞ր ֆունկցիայի գրաֆիկը կստացվի, եթե f(x) = 3x² ֆունկցիայի գրաֆիկը տեղափոխենք ա) 4
միավորով ձախ, բ) 1 միավորով աջ։

3․ Հայտնի է, որ f(x) ֆունկցիայի գրաֆիկը տեղաշարժելով ա) 5 միավորով աջ, բ) 12 միավորով ձախ՝ ստացվել է y = x² պարաբոլը։ Գտնել f(x) ֆունկցիայի բանաձևը։

Ա)

Բ)

4․ Ո ՞ր ֆունկցիայի գրաֆիկը կստացվի, եթե f(x) = x² պարաբոլը տեղափոխենք.
ա) 2 միավորով աջ և 4 միավորով ներքև,

բ) 5 միավորով ձախ և 1 միավորով վերև,

գ) 2 միավորով ներքև և 1 միավորով աջ,

դ) 3 միավորով ձախ և 5 միավորով ներքև։

Ա)

Բ)

Գ)

Դ)

5․ Պատկերե՛ք ֆունկցիայի գրաֆիկը.
ա) y = (x + 4) ², բ) y = (x − 1) ² − 3, գ) y = (x + 6) ²  + 8, դ) y = (x − 4) ²  + 7։
 Ա)

Բ)

Գ)

Դ)

6․ Գտնել հետևյալ պարաբոլի գագաթի կոորդինատները.
ա) y = 2(x − 4) ² , բ) y = x ² + 5, գ) y = (x + 3)² + 1, դ) y = 8(x -11)² - 20։

Ա)

գագաթ՝ (4, 0)

Բ)

գագաթ՝ (0, 5)

Գ)

գագաթ՝ (−3, 1)

Դ)

գագաթ՝ (11, −20)

7․ Պարզե՛ք պարաբոլի ճյուղերի ուղղությունը։ Դրանք հատվո՞ւմ են աբսցիսների առանցքի հետ.
ա) y = (x − 1) ² + 3, բ) y = − 2(x − 5) ² + 6, գ) y = √5(x + 3)² − 7,դ) y = − 7(x − 8) ² − 14, ե) y = 4 x² − 16, զ) y = − 3(x + 4) ² − 15:

Ա)

ճյուղերը՝ վերև
OX–ը չի հատում

Բ)

ճյուղերը՝ ներքև
OX–ը հատում է

Գ)

ճյուղերը՝ վերև
OX–ը հատում է

Դ)

ճյուղերը՝ ներքև
OX–ը չի հատում

Ե)

ճյուղերը՝ վերև
OX–ը հատում է

Զ)

ճյուղերը՝ ներքև
OX–ը չի հատում

Դիմավոր բայ

Պարտադրական բայ է, ցույց է տալիս գործողություն, որը ուղղված է մեկ ուրիշին։

Օրինակներ՝

արա — կատարիր

գրիր — գրի՛ր

արի — գամ

Օգտագործվում է՝ երբ ուզում ենք ինչ-որ մեկին ինչ-որ բան անել պարտադրել կամ խորհուրդ տալ։

Կարող է լինել միավոր կամ բազմական։

• Դու արա
• Դուք արեք

---

Անդեմ բայ

Ինֆինիտիվ, անուղղված գործողություն, կատարվում է ինքնուրույն, առանց ուղղման մեկ ուրիշին։

Օրինակներ՝

գրել — գրել

կարդալ — կարդալ

անել — անել

Օգտագործվում է՝ ընդհանուր գործողությունների, սովորությունների, մտքերի և ընթացքի համար։

Կարող է արտահայտվել տարբեր ձևերով, օրինակ՝ ներկա, անցյալ կամ ապառնի ժամանակներում։

• գրել եմ
• գրեցի
• կգրեմ

Ածական

Ածականը ցույց է տալիս առարկայի հատկանիշը։ Պատասխանում է՝ ինչպիսի՞, որպիսի՞, ո՞ր։
Տեսակներ՝ որակական (ամուր պատ, պայծառ աստղ) և հարաբերական (փայտե դուռ, գիշերային զովություն)։
Որակականներն ունեն աստիճաններ՝

Դրական – լավ մարդ

Բաղդատական – ավելի լավ մարդ

Գերադրական – ամենալավ, լավագույն մարդ

Հարաբերականները չեն համեմատվում՝ չի ասում ավելի փայտե դուռ։

Բայ

Բայը ցույց է տալիս գործողություն կամ եղելություն։ Պատասխանում է՝ ինչ անել, ինչ լինել։
Օրինակ՝ գրել, գնալ, խմել։
Բայը փոխվում է՝ ըստ դեմքի, թվի, ժամանակի, եղանակի (սա կոչվում է խոնարհում)։
Բայերը ունեն նաև ժխտական ձևեր՝ գրել → չգրել, գրիր → մի՛ գրիր։

Բայերը ունեն –ել, –ալ վերջավորություն։
Օրինակ՝ խաղալ, գրել։
Ե խոնարհման բայեր ունեն ե, ա խոնարհմանները՝ ա։
Օր.՝ գրել (ե խոն.), խաղալ (ա խոն.)։

Ածանցավոր բայեր

Բայերը կազմվում են տարբեր ածանցներով.

Սոսկածանցավոր – առանց հատուկ իմաստի՝ մտնել, թռչել, կորցնել։

Բազմապատկական – ցույց է տալիս կրկնվող գործողություն՝ կտրատել, թռչկոտել, ծեծկռտել։

Պատճառական – ցույց է տալիս, որ ինչ-որ մեկը մեկ ուրիշին է ստիպում անել բան՝
խաղալ → խաղացնել, մտնել → մտցնել, թռչել → թռցնել։

Հիշիր կարճ.

Ածական՝ ինչպիսի՞, որպիսի՞, ո՞ր։

Բայ՝ ինչ անել, ինչ լինել։

Ածական՝ որակական, հարաբերական։

Բայ՝ խոնարհում ունի, կարող է լինել ժխտական։

Ածանցավոր բայեր՝ սոսկածանցավոր, բազմապատկական, պատճառական։