Բոլոր կենդանի օրգանիզմները, նաև մարդը, նյութափոխանակության իրականացման համար մշտապես թթվածնի կարիք են զգում: Թթվածինը օրգանիզմ է մտնում շնչառության միջոցով:

Շնչառությունը գործընթացների համալիր է, որն ապահովում է օրգանիզմի կողմից թթվածնի յուրացումը, նրա օգտագործումը օրգանական նյութերի օքսիդացման համար և նյութափոխանակության արգասիք ածխաթթու գազի հեռացումը:

Արդեն գիտեք, որ բջիջներին թթվածնի մատակարարումը և նրանցից ածխաթթու գազի հեռացումն իրականացնում է արյունը: Գազափոխանակությունն արյան և մթնոլորտային օդի միջև իրականացնում են շնչառության օրգանները: Շնչառությունը կարևորագույն կենսական գործընթաց է, որի դադարը կործանարար է օրգանիզմի համար:

Շնչառական համակարգը կազմված է օդատար ուղիներից (քթի խոռոչ, քթըմպան, կոկորդ, շնչափող և բրոնխներ) և գազափոխանակության օրգաններից` թոքերից:

Օդատար ուղիներից առաջինը, որը շփվում է մթնոլորտային օդի հետ, քթի խոռոչն է:

Քթի խոռոչը ոսկրաաճառային միջնորմով բաժանվում է երկու խոռոչների: Յուրաքանչյուր խոռոչ ունի ոլորապտույտ անցուղիներ, որոնք մեծացնում են նրա ներքին մակերեսը: Այդ ամբողջ մակերեսը պատված է լորձաթաղանթով, որը կազմված է թարթիչավոր էպիթելային հյուսվածքից: Թարթիչների թարթման, շարժման օգնությամբ քթի խոռոչից հեռացվում է լորձը՝ նրան կպած մանրէների և փոշու հետ միասին: Քթի խոռոչում ներշնչված օդը, շփվելով լորձաթաղանթի արյունատար անոթների հետ, տաքանում է՝ հասնելով մարմնի ջերմաստիճանին, իսկ լորձի միջոցով խոնավանում է (մինչև 95% խոնավություն):

Քթի խոռոչը և քթըմպանը

Այսպիսով` քթի խոռոչով անցնելիս օդը փոշեզերծվում, մանրէազերծվում, տաքանում և խոնավանում է:

Բերանի խոռոչի մակերեսը անհամեմատ փոքր է: Այդ պատճառով բերանով շնչելիս օդը չի ենթարկվում վերոհիշյալ փոփոխություններին, որի հետևանքով հաճախ առաջանում են օդատար ուղիների բորբոքումներ:

Քթի խոռոչի վերին մասում գտնվում են հոտառական ընկալիչներ, որի շնորհիվ քիթը համարվում է նաև հոտառական օրգան: Քթի խոռոչից օդը անցնում է քթըմպան, որն ըմպանի վերին մասն է, ապա մտնում է կոկորդ: 

Կոկորդ

Կոկորդը գտնվում է պարանոցի վերին մասում: Այն մի քանի աճառներով, կապաններով, ջլերով և մկաններով միմյանց միացած խոռոչ է: Աճառներից ամենամեծը՝ վահանաճառը, շոշափվում է պարանոցի վրա առջևից: Այն արտաքինից պաշտպանում է կոկորդը: Կոկորդի մուտքը վերևից փակվում է մակկոկորդի աճառով, որը կլլման պահին խոչընդոտում է սննդագնդիկի թափանցումը շնչափող: Հակառակ դեպքում սննդանյութի անցումը շնչափող շնչահեղձության և մահվան պատճառ կարող է դառնալ:

Կոկորդի խոռոչը պատված է լորձաթաղանթով, որը վնասազերծում է օդի հետ այստեղ հասած մանրէները, փոշին և շարունակում է տաքացնել ու խոնավացնել օդը:

Կոկորդը նաև ձայնային օրգան է: Այդ խոռոչի ամենանեղ տեղում ձգվում են ձայնալարերը, որոնց միջև գտնվում է ձայնախորշը: Ձայնախորշը եռանկյունաձև է: Այն խոսելու պահին նեղանում է, և ձայնալարերը միմյանց են մոտենում: Ձայնը ձևավորվում է արտաշնչվող օդի միջոցով ձայնալարերի տատանման արդյունքում: Որքան մեծ է ձայնալարերի տատանման հաճախականությունը, այնքան բարձր է ձայնը:

Ձայնի և հոդաբաշխ խոսքի ձևավորման վրա ազդում է նաև լեզվի, շրթունքների, ստորին ծնոտի դիրքը, քթի և բերանի խոռոչների ձևը և այլն: Այդ է պատճառը, որ շնչառական ուղիների հիվանդությունների ժամանակ (անգինա և այլն) փոխվում է ձայնի որակը:

Ձայնախորշ

Շնչափողը անմիջապես կոկորդի շարունակությունն է: Այն 10−15սմ երկարությամբ խողովակավոր օրգան է: Կազմված է 16−20 աճառային կիսաօղակներից, որոնց շնորհիվ պարանոցի շարժումների դեպքում շնչափողի լուսածերպը մնում է բաց վիճակում, և օդն անարգել անցնում է շնչառական ուղիներ: Շնչափողի հետին պատը հպվում է կերակրափողին, և աճառի բացակայության շնորհիվ չի խանգարվում սննդագնդիկի տեղաշարժը: Շնչափողը ստորին մասում վեր է ածվում երկու գլխավոր՝ աջ և ձախ բրոնխների:

Բրոնխները կառուցվածքով նման են շնչափողին: Նրանք երկու խոշոր խողովակներ են, որոնք մտնում են թոքեր և այնտեղ ճյուղավորվելով առաջացնում են բրոնխածառ: Խոշոր բրոնխները վեր են ածվում մանր բրոնխների, սրանք էլ` մանրագույն բրոնխների, որոնք ավարտվում են օդով լցված թոքաբշտերով: Թոքաբշտերի պատերը կազմված են միաշերտ հարթ էպիթելից, բարակ առաձգական թելերից և պատված են արյան մազանոթների խիտ ցանցով:

Յուրաքանչյուր թոքում հաշվվում է մինչև 400 մլն թոքաբուշտ, որոնց ընդհանուր մակերեսը 100−150 մ² է:

Փաստորեն, թոքերի շնչառական մակերեսը 70−100 անգամ մեծ է մարդու մաշկի մակերեսից: Թոքերի այդ հսկայական մակերևույթն ապահովում է գազափոխանակության մեծ արագությունը:

Թոքերը երկուսն են, տեղավորված են կրծքավանդակում, գրավում են համարյա նրա ամբողջ խոռոչը: Թոքերը նման են հատած կոնի, գագաթով ուղղված են վեր, հիմքով՝ ցած և հենվում են ստոծանուն: Թոքերը խոր ակոսներով բաժանվում են բլթերի: Յուրաքանչյուր թոքի մեջ մտնում է մեկ բրոնխ, բազմակի ճյուղավորվելով վերածվում մանրագույն բրոնխների, որոնք ավարտվում են մանրադիտակային մեծություն և կառուցվածք ունեցող թոքաբշտիկներով և նմանվում խաղողի ողկույզի:

Թոքաբշտիկների պատը կազմված է միաշերտ բջիջներից, որոնք արտաքուստ ծածկված են արյունատար մազանոթների խիտ ցանցով: Թոքաբշտերի և մազանոթների պատերի միջև կատարվում է գազափոխանակություն:

Արտաքինից թոքը պատված է շարակցահյուսվածքային թաղանթով՝ թոքամզով (թոքային պլևրայով): Այն կազմված է երկու թաղանթներից, որոնցից մեկը պատում է թոքերի մակերեսը (թոքամզային թաղանթ), մյուսը՝ կրծքավանդակի պատը ներսից (մերձպատային թոքամզային թաղանթ):

Թոքային և մերձպատային թոքամզային թաղանթների միջև առաջանում է ճեղքանման ազատ տարածություն, որը կոչվում է թոքամզային խոռոչ:

Թոքամզային թաղանթներից այդ խոռոչ է արտադրվում քիչ քանակությամբ հեղուկ, որը թուլացնում է շնչառության ժամանակ թոքերի և կրծքավանդակի պատերի միջև առաջացող շփման ուժը:

Օքսիդներ, երկտարր միացություններ են, որոնք բաղկացած են որևէ տարրի և թթվածնի ատոմներից։ Օքսիդներում թթվածինը դրսևորում է -2 օքսիդացման աստիճան։ Թթվածինը իր էլեկտրաբացսականությամբ երկրորդն է՝ ֆտորից հետո։ Այդ պատճառով գրեթե բոլոր տարրերը առաջացնում են օքսիդներ։

Հիդրօքսիդը երկատոմային անիոն է՝ OH- քիմիական բանաձևով: Այն բաղկացած է թթվածնի և ջրածնի ատոմներից, որոնք կապված են մեկ կովալենտային կապով և կրում է բացասական էլեկտրական լիցք։ Դա ջրի կարևոր, բայց սովորաբար չնչին բաղադրիչ է: Այն գործում է որպես հիմք, լիգանդ, նուկլեոֆիլ և կատալիզատոր:

Մետաղների օքսիդներում թթվածին տարրի ատոմը (ատոմները) միացած է մետաղ տարրի ատոմի (ատոմների) հետ:

Օրինակ՝ CuO,MgO,ZnO,Na₂O,Cr₂O₃ և այլն:

Մետաղների օքսիդները սովորական պայմաններում պինդ նյութեր են:

Մագնեզիումի օքսիդ   

Պղնձի օքսիդ  

  Քրոմի(III) օքսիդ 

Մետաղների օքսիդները, որոնց համապատասխանում են հիմքեր, անվանում են հիմնային օքսիդներ:

Օրինակ՝  CuO→Cu(OH)₂, Na₂O→NaOH, MgO→Mg(OH)₂ և այլն:

Եթե մետաղը տարբեր օքսիդացման աստիճան է դրսևորում, ապա որպես կանոն ցածրագույն օքսիդացման աստիճաներին են համապատասխանում հիմնային օքսիդներ:

Օրինակ՝ քրոմը առաջացնում է երեք օքսիդ՝ CrO,Cr₂O₃,և CrO₃, որոնցից միայն CrO է հիմնային օքսիդ:

Պարբերական համակարգի I Ա և II Ա  (բացի բերիլիումից և մագնեզիումից) մետաղների օքսիդները փոխազդում են ջրի հետ՝ առաջացնելով համապատասխան լուծելի հիմքեր:

Օրինակ՝  Na₂O+H₂O=2NaOH,
CaO+H₂O=Ca(OH)₂

Հիմքերը բարդ նյութեր են, որոնք կազմված են մետաղի ատոմներից և մեկ կամ մի քանի հիդրոքսոներից՝  OH խմբից:

Հիմքերի  բաղադրությունն արտահայտվում է հետևյալ ընդհանուր բանաձևով՝

Me⁺ⁿ(OH)ⁿ⁻

Լուծելի հիմքերը անվանվում են ալկալիներ:

Օքսիդներ և լուծելի հիմքեր՝ ալկալիներ.

Հիմնային օքսիդի բանաձևը և անվանումը	Լուծելի հիմքի ալկալու բանաձևը և անվանումը
Na2O`  նատրիումի օքսիդ	NaOH` նատրիումի հիդրօքսիդ
K2O՝  կալիումի օքսիդ	KOH` կալիումի հիդրօքսիդ
Li2O`  լիթիումի օքսիդ	LiOH՝ լիթիումի հիդրօքսիդ
Cs2O՝  ցեզիումի օքսիդ	CsOH՝ ցեզիումի հիդրօքսիդ
CaO՝ կալցիումի օքսիդ	Ca(OH)2՝ կալցիումի հիդրօքսիդ
SrO՝  ստրոնցիումի օքսիդ	Sr(OH)2՝ ստրոնցիումի հիդրօքսիդ
BaO՝ բարիումի օքսիդ	Ba(OH)2՝ բարիումի հիդրօքսիդ

Ալկալիները տաքացնելիս չեն քայքայվում

Անլուծելի օքսիդների և նրանց համապատասխան հիմքերի միջև կապ հաստատվում է քայքայման ռեակցիայով: Տաքացնելիս այդ հիմքերը քայքայվում են՝ առաջացնելով համապատասխան օքսիդը:

Օրինակ՝   Mg(OH)₂-MgO+H₂O
2Al(OH)₃→t°Al₂O₃+3H₂O

1.

a. The play is on Monday, at 9:30 at night.
b. My neighbor plays basketball on Sundays.
c. The post office is on the corner of my street.
d. There is a travel agency on Park Avenue.
e. Melissa’s birthday is in March.
f. Doris has English classes on Mondays.
g. There is a pharmacy on the left.
h. Her sister works at the shopping mall.
i. Our teacher’s birthday is on February 2nd.
j. Mary lives at 342 Park Street.
k. I study in the morning and work in the afternoon.

2.

a. Elizabeth lives on this street.
b. The Chinese restaurant is next to the clothes store.
c. There is a great cinema between the supermarket and the drugstore.
d. My house is across from the park.
e. There is a shoe store on the corner.
f. I live on Gemini Street.
g. Mary’s work is at 65 Mason Street.
h. Leslie’s birthday is in December.
i. Jamie’s soccer classes are on Mondays and Fridays.
j. Liza’s father lives around the park, near the church.

3.

Gas, Gas station, Travel, Travel agency, Pharmacy, Rat, Stoff, Post office, Hotel, Hospital, Supermarket.

Պատասխանել հարցերին․

1. Ինչո՞ւ պետք է քթով շնչել:
Քթի հատվածում օդն ավելի լավ է զտվում ներսում հատուկ մազերի շնորհիվ, ինչպես նաև խոնավանում և տաքանում է մինչև անհրաժեշտ ջերմաստիճանը:
Բացի այդ, բերանով շնչելը կարող է հանգեցնել դեմքի վատ համաչափության:

2. Ինչո՞ւ ջրի ﬔջ ընկած թոքի կտորը չի ընկղմվում:
Օդի պարունակության և քաշի շնորհիվ, թոքը լողում է դեպի վեր։

4. Ինչո՞ւ երեխան, ով այս կամ այն պատճառով դժվարանում է քթով շնչել,
հաճախ է հիվանդանում մրսածության հիվանդություններով:
Այս հիվանդությունները առաջացնող վիրուսները գոյատևում են՝ անցնելով բերանի միջով, քանի որ օդը ավելի վատ է զտվում բերանում։
Բացի այդ, եթե վիրուսը նախընտրում է ավելի չոր տարածք, ապա վիրուսն ավելի արագ կմտնի:

Վերածնունդ կամ Ռենեսանս, Արևմտյան և Կենտրոնական Եվրոպայի երկրների մշակութային և գաղափարական զարգացման մի դարաշրջան, երբ միջնադարյան մշակույթից անցում է կատարվել նոր ժամանակի մշակույթին, (Իտալիայում՝ 14-16-րդ դարերում, մյուս երկրներում ՝ 15-16-րդ դարերում)։

1․ Ո՞ր պատկերն է կոչվում կոն։ GEOGEBRA ծրագրով գծել կոն։

Կոն երկրաչափական մարմին է, որը սահմանափակված է կոնային մակերևույթով և L շրջանագծի եզերած շրջանով։

2․ Ինչպե՞ս կարելի է ստանալ կոն։

Կոնը կարելի է ստանալ՝ պտտելով POA ուղղանկյուն եռանկյունը իր էջերից որևէ մեկի, օրինակ՝ PO-ի շուրջ: 

3.Ո՞ր պատկերն է կոչվում գունդ։ GEOGEBRA ծրագրով գծել գունգ։

Գնդի մակերևույթը տարածության այն կետերի երկրաչափական տեղն է, որոնք հավասարահեռ են մի կետից։

4․Ինչպե՞ս կարելի է ստանալ գունդ։

Գունդը ստացվում է կիսաշրջանի կամ շրջանի պտույտի միջոցով՝ իր AB տրամագծի շուրջ:

5․Նշիր պտտման մարմինների վերաբերյալ ճիշտ պնդումը:

• կոնը կարելի է ստանալ՝ պտտելով ուղղանկյուն եռանկյունը իր էջերից որևէ մեկի շուրջ:
• պրիզման ստացվում է քառակուսու պտույտի միջոցով՝ իր բարձրության շուրջ:
• գլանը ստացվում է ուղղանկյան եռանկյան պտույտի միջոցով՝ իր բարձրության շուրջ:

6․ 7 սմ և 24 սմ էջերով և 25 սմ ներքնաձիգով ուղղանկյուն եռանկյունը պտտվում է իր մեծ էջի շուրջ:

Առաջացած պտտման մարմնի անվանումը՝  Կոն 

Առաջացած պտտման մարմնի բարձրությունը՝ 24 սմ

 Առաջացած պտտման մարմնի ծնորդը՝ 25սմ

Առաջացած պտտման մարմնի շառավիղը՝ 7սմ

7․Լուծել խնդիրը․

Կոնի առանցքային հատույթը 12 սմ կողմով հավասարակողմ եռանկյուն է։ Որոշել այդ կոնի շառավիղն ու ծնորդը։

Շառավիղը=12/2=6սմ. Ծնորդը=12սմ

8․ Յուրաքանչյուր դեպքի համար գծել գծագիրը։

Ի՞նչ կարող եք ասել 7 սմ տրամագծով երկու գնդային մակերևույթների փոխադարձ դասավորության մասին, եթե նրանց կենտրոնների հեռավորությունը՝

ա) 8 սմ է,

բ) 4 սմ է,

գ) 7սմ է,

դ) փոքր է 7 սմ-ից,

ե) մեծ է 9 սմ-ից

9․30⁰ անկյուն ունեցող ուղղանկյուն եռանկյունը պտտվում է մեծ էջի շուրջը։ Գտնել պտտումից առաջացած կոնի ծնորդը, եթե այդ կոնի շառավիղը 15 սմ է։

15*2=30

30սմ

1․ Լուծել անհավասարումները։

ա)x+4>5x x-5x>-4. -4x>-4 x<1. xE(-∞;1)

բ)x-2<3x. -2x<2. x>2/(-2). x>-1. xE(-1;+∞)

գ)2x+1<x. 2x-x<1. x<1. xE(-∞;1)

դ)7x-13>9x. 7x-9x>13. -2x>13. x<-2/13. xE(-∞;-2/13)

ա)2x-x-1<2. 2x-x<2+1. x<3. xE(-∞;3)

բ)3<7x-5-4x. 3+5<7x-4x 8<3x. x>8/3. xE(8/2;+∞)

գ)5x-2x-8x+x-12x>7-2x. 5x-2x-8x+x-12x+2x>7. -14x>7. x<-14/7. x<-2. xE(-∞;-2)

դ)8-9x>x-3-3x+4x. 8+3>x-3x+4x+9x. 11>11x x<11/11. x<1. xE(-∞;1)

ա)x-2<x -2<x-x. -2<0. Անհավասարությունը լուծում չունի։

բ) x+5>x. 5>x-x. 5>0. Անհավասարությունը լուծում չունի։

գ)6-3x>1-3x -3x+3x>1-6. 0>-5. Անհավասարությունը լուծում չունի։

դ)12+4x<3-x+5x. 12-3<-x+5x-4x. 9<2x. x>9/2 x>4.5 xE(4.5;+∞)

ա)x+2<x. 2<x-x. 2<0. Անհավասարությունը լուծում չունի։

բ)x-5>x. -5>x-x. -5>0. Անհավասարությունը լուծում չունի։

գ)4-8x<-8x+4. 4-4<-8x+8x. 0<0 Անհավասարությունը լուծում չունի։

դ)x-3+2x<4+3x-1. x+2x-3x<4-1+3. 0<6. Անհավասարությունը լուծում չունի։

2․ Լուծել անհավասարումները։

ա)2x+(3x-1)>4. 2x+3x-1>4. 5x-1>4. 4x>4. x<1. xE(-∞;1)

բ)x-16<(5-2x)-x-1. x-16<5-2x-x-1. x+2x+x<5-1+16. 4x<20. x>20/4. x>5. xE(5;+∞)

գ)2x-(x-1)<3. 2x-x-1<3. 2x-x<3+1. x<4. xE(-∞;4)

դ)(2x-3)-(x+1)>1. 2x-3-x-1>1. 2x-x>1+3+1. x>5. xE(5;+∞)

3․Լուծել անհավասարումները

ա) 2(x-1)<4. 2x-2<4. 2x<4+2. 2x<6. x>6/2. x>3. xE(3;+∞)

բ)3(2x-1)>12. 6x-3>12. 6x>12+3. 6x>15. x<15/6. xE(-∞;15/6)

գ)4(1+x)<8-4x 4+4x<8-4x. 4x+4x<8-4. 8x<4. x<8/4. x<2. xE(-∞;2)

դ)25-10x>-5(2x-7). 25-10x>-10x-35. -10x+10x>-35-25. 0>-60. Անհավասարությունը լուծում չունի։

Գիտելիքների ստուգում

1․ Համեմատել թվերը

    ա) -45<19         բ)  95>56

2․ Հաշվել թվերի գումարը և  կլորացնել այն   0,01 ճշտությամբ, եթե

   ա) a=5,469 b=0,658  բ) a=5,4573 b=-3,25089

ա)5,46+0,65=6,11 բ) 5,45+3,25=8,7

3․ Նշել մի որևէ թիվ, որը գտնվում է տրված   թվերի միջև  

    ա) a=4,2 b=4,3 բ) a=6,75 b=6,(75) 

ա)4.25 բ)6.751

4․ Բաժանել անհավասարության երկու  մասերը միևնույն թվի վրա.

 ա)  14<21      բ) 32> 27
 

ա) բ)

5․ Բազմապատկել անհավասարության երկու    մասը միևնույն բացասական թվով:

    ա) 28<42           բ) 40 > 27

ա)56<84 բ)120>81

6․ Հանել թվային անհավասարությունները։

    ա) 29>12 և 14>2,  բ) -14>-26 և 19>5

ա)15>10 բ)−33>−31

7․ Կոորդինատային առանցքի վրա  պատկերել հետևյալ միջակայքը․

    ա)  [-6:6]       բ) (-8:2]

ա)

բ)