ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ
(XIX ԴԱՐ – XX ԴԱՐԻ ՍԿԻԶԲ)

ԵԶՐՈՒՅԹՆԵՐ
Նոր ժամանակներ
Արդարացի պատերազմ — Պատերազմ, որի նպատակն է ազգն ազատագրել
մեկ այլ ազգի տիրապետությունից, պատմական սահմաններում ստեղծել
ազգային պետություն։
Անարդարացի պատերազմ — Պատերազմ, որի նպատակն է բռնությամբ յուրացնել այլ ազգերի տարածքները և շահագործել նվաճված ժողովուրդներին։
Աշխարհակարգ — Միջազգային հարաբերությունների համակարգ, որը բնութագրվում է տվյալ ժամանակաշրջանում միջազգային նորմերի առկայությամբ, աշխարհաքաղաքական ուժերի հաշվեկշռով և պետությունների միջև
հաստատված հարաբերություններով:
Գաղութ — Երկիր կամ տարածաշրջան, որը որևէ տերության գերիշխանության
ներքո է, զրկված է ինքնուրույն զարգացման հնարավորությունից և ենթարկվում է տնտեսական շահագործման:
Իմպերիալիզմ (կայսերապաշտություն) — XIX դ. վերջ – XX դ. սկիզբը տերություններին բնորոշ քաղաքականություն, որի հիմնական նպատակներն էին՝
հումքի աղբյուրների, էժան աշխատուժի, նոր շուկաների նվաճում, ազդեցության գոտիների ընդլայնում
Եռյակ դաշինք — Ռազմաքաղաքական դաշինք՝ կնքված Գերմանիայի, Ավստրո–Հունգարիայի և Իտալիայի միջև 1879–1882 թթ.։
Անտանտ (Եռյակ միություն) — Ռազմաքաղաքական դաշինք՝ կնքված Անգլիայի և Ֆրանսիայի միջև (1904 թ.), որին միացավ նաև Ռուսաստանը (1907 թ.):

ԲԱՌԱՊԱՇԱՐ
Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտե — Մարդասիրական կազմակերպություն:
Նպատակն է օգնել ռազմական հակամարտություններից և բնական աղետներից տուժածներին։ Հիմնադրվել է 1863 թ. Շվեյցարիայում՝ Անրի Դյունանի
ջանքերով։
Խաղաղապաշտ — Խաղաղության համոզված կողմնակից

Նոր ժամանակների պատերազմների
բնույթը
Պատերազմները միշտ ուղեկցել են մարդկությանը և եղել
համաշխարհային պատմական գործընթացի անբաժանմասը։
Արդյունաբերական հասարակության ժամանակներում
պատերազմներն իրենց բնույթով եղել են արդարացի կամ
անարդարացի։
Արդարացի պատերազմների գլխավոր գաղափարը ազգերի բնական՝ ինքնորոշման իրավունքն էր։ Այդպիսի ազատագրական պատերազմների արդյունքում են առաջացել
Բալկանյան թերակղզու և Լատինական Ամերիկայի պետությունները։ Արդարացի պատերազմների օրինակ են նաև ազգային հեղափոխությունները, երբ ազգն ազատագրվում է օտար
տիրապետությունից։ Այդպիսի պետության օրինակ է Իտալիան։
Անարդարացի՝ զավթողական պատերազմների մեծ մասը տեղի էր ունենում տարածքային նվաճման և գաղութացման նպատակով։ Նման պատերազմներ մղվում էին ոչ միայն
բնիկ ժողովուրդների դեմ, այլև գաղութատեր երկրների միջև։

Վիեննայի համակարգը
Դու գիտես, որ Վիեննայի համաժողովը ծնունդ տվեց միջազգային հարաբերությունների նոր աշխարհակարգի։ Այն անվանում էին Վիեննայի կամ «Հնգյակի» համակարգ, քանի որ
դրանում ծանրակշիռ դեր էին խաղում հինգ պետություններ՝ Մեծ
Բրիտանիան, Ռուսաստանը, Ֆրանսիան, Պրուսիան և Ավստրիան։ Հետագայում «մեծերի ակումբի» անդամ դարձան Ավստրո–
Հունգարիան (Ավստրիայի փոխարեն), Գերմանիան (Պրուսիայի
փոխարեն), Իտալիան, իսկ ավելի ուշ` Ճապոնիան և ԱՄՆ–ն։
Տերությունների միջև հավասարակշռության պահպանումը համարվեց կարևորագույն նպատակ։ «Հավասարակշռության դատավորի» դերում էր Մեծ Բրիտանիան։
Այդ համակարգը գոյատևեց մոտ 100 տարի և վերացավ
Առաջին համաշխարհային պատերազմի արդյունքում։

Միջազգային հարաբերությունների
զարգացումը
XIX դ. երկրորդ կեսին և XX դ. սկզբին միջազգային հարաբերություններում ի հայտ եկան նոր իրողություններ։
Գիտատեխնիկական մեծ նվաճումները նոր դարաշրջանում
հնարավորություն տվեցին կատարելագործելու զենքի տեսակները, ստեղծելու նորերը։ Պատերազմներն առավել քան երբևէ
դարձան ավերիչ և հաճախակի։
Մարդկության համար մտահոգիչ դարձավ պատերազմի հիմնախնդիրը։ Տարբեր երկրների առաջադեմ մարդիկ
պայքար սկսեցին բոլոր տեսակի պատերազմների դեմ։ Այսպես առաջացավ խաղաղության կողմնակիցների՝ խաղաղապաշտների (պացիֆիստ) միջազգային շարժումը։ Նրանց
կարծիքով խաղաղությունն այլընտրանք չունի, բոլոր հակամարտությունները կարելի է լուծել խաղաղ բանակցությունների
ճանապարհով։ Առաջին աշխարհամարտի նախօրեին աշխարհի 19 երկրներում գործում էին 136 խաղաղապաշտական կազմակերպություններ:

Խաղաղապաշտների և միջազգային համագործակցության կողմնակիցների գործունեության արդյունքներից մեկը Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի ստեղծումն էր։ Չեզոքություն պահպանելով՝ այն
նպատակ ուներ անխտիր օգնելու պատերազմներից
բոլոր տուժածներին։ Հետագայում կազմակերպությունն
իր գործունեությունն ընդլայնեց, դարձավ ազդեցիկ միջազգային ուժ և գործում է մինչ օրս։
Ոչ կառավարական կազմակերպությունների գործունեությունը ստիպեց պետություններին ընդլայնել միջազգային իրավունքը, համագործակցության ձևերը,
ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել պատերազմի և խաղաղության հիմնախնդիրներին։
Ռուսաստանի նախաձեռնությամբ 1899 թ. Հաագայում հրավիրվեց 26 պետությունների միջազգային համաժողով։ Ընդունված համաձայնագրով երաշխավորվում էր միջազգային վեճերի խաղաղ կարգավորումը։
Կարգավորվեցին պատերազմ վարելու առանձին ձևերը,
արգելվեց թունավոր նյութերի օգտագործումը և այլն։
ԱՄՆ–ի նախաձեռնությամբ 1907 թ. Հաագայում
երկրորդ անգամ հրավիրվեց պետությունների համաժողով, մասնակցում էր 44 պետություն։ Այստեղ կարգավորվեցին միջազգային հակամարտությունների լուծման սկզբունքները։ Սահմանափակվեց ուժի օրինական
օգտագործման շրջանակը, հստակեցվեցին ցամաքում
և ծովում պատերազմներ վարելու չափանիշները։ Սահմանվեցին նաև չեզոք երկրների իրավունքները և պարտականությունները։
Այս համաժողովներում հաստատված պատերազմի
մասին միջազգային իրավունքի շատ չափանիշներ այսօր ևս չեն կորցրել իրենց արդիականությունը

Ռազմաքաղաքական դաշինքների
ձևավորումը Եվրոպայում
Արդյունաբերական հեղաշրջման ավարտին ձևավորվեց հակասական աշխարհաքաղաքական իրողություն։ Արդյունաբերական հասարակության արժեքներն
ամրապնդվեցին և անշեղորեն տարածվում էին աշխարհում։ Սակայն մյուս ազգերի նկատմամբ սեփական
գերազանցության համոզմունքը եվրոպական ազգերի
մոտ դարձավ նոր գաղափարախոսության՝ իմպերիալիզմի հիմնարար դրույթ։
Ազգային նոր պետությունների առաջացումը Եվրոպայում ստեղծեց նոր իրավիճակ։ Պետությունները
ձգտում էին ամրապնդելու իրենց դիրքերը, նվաճելու
նոր կենսական տարածքներ։ Ակնհայտ էր, որ եվրոպական տերությունները ոչ միայն նպատակ ունեին գրավելու
հետամնաց երկրներ, այլև գերիշխելու միմյանց։
Աստիճանաբար խորանում էին հակասությունները
մի կողմից՝ նորաստեղծ Գերմանական կայսրության,
Իտալիայի և Ավստրո–Հունգարիայի, մյուս կողմից՝ Մեծ
Բրիտանիայի, Ֆրանսիայի և Ռուսաստանի միջև։
Օ. Բիսմարկը ձգտում էր մեկ անգամ ևս ջախջախելու Ֆրանսիան։ Այդ հարցում Ռուսաստանի հետ համաձայնության ձախողումից հետո նա ստեղծեց հզոր
ռազմաքաղաքական Եռյակ դաշինք՝ Գերմանիայի,
Ավստրո–Հունգարիայի և Իտալիայի մասնակցությամբ։
Գերմանական խմբավորման ստեղծումից հետո
Ռուսաստանի և Ֆրանսիայի համար պարզ դարձավ, որ
Եվրոպայում իրենց գլխավոր հակառակորդը Գերմանական կայսրությունն է։ Ուստի նրանց միջև ավելի վաղ
սկսված մերձեցումը 1891–1893 թթ. ավարտվեց ռազմաքաղաքական դաշինքի կնքմամբ։
Մեծ Բրիտանիան, երկյուղ կրելով Գերմանիայի
հզորացումից և իր գաղութները կորցնելու վտանգից,
մերձեցավ իր դարավոր հակառակորդ Ֆրանսիայի հետ։
Արդյունքում հարթվեցին բոլոր տարաձայնությունները, և աշխարհում ազդեցության ոլորտների բաժանման
հարցում եկան «սրտագին համաձայնության» (ֆրանս.՝ Entente cordiale, կրճատ՝ Անտանտ)։ 1907 թ. Անտանտին
միացավ նաև Ռուսաստանը, որով այդ խմբավորումը
նույնպես ունեցավ երեք անդամ։

Բոլոր Հարցերը

1.Ինչո՞ւ է կարևոր պատերազմները դասակարգել արդարացի և անարդարացի տեսակների: Քո կարծիքով այսօր ինչպիսի՞ պատերազմներ են ընթանում աշխարհում:

Կարևոր է, որովհետև օգնում է տարբերակել օրինավոր ինքնորոշումը և զավթիչ պատերազմները․ այսօր կան և ազատագրական, և ագրեսիվ պատերազմներ։

2. Ո՞ր դեպքում կարող է պատերազմը համարվել արդարացի: Հնարավո՞ր է արդյոք, որ
պատերազմող երկու կողմերի համար էլ այն լինի միատեսակ:

Արդարացի է, երբ նպատակն է ինքնորոշում եւ պաշտպանություն; ոչ՝ երբ քաղաքացիական յաղթանակ կամ նվաճում է նպատակ։ Չի ստացվի երկու կողմի համար միշտ նույնը լինել։

3. Փորձի՛ր մեկնաբանել, թե ինչո՞ւ էին արդյունաբերական հեղափոխության ժամանակաշրջանում հումքի և սպառման շուկաները դարձել պատերազմների գլխավոր պատճառ:

Արդյունաբերությունը պահանջեց հումք ու շուկաներ, դա նոր միջավայր ստեղծեց մրցակցության ու հետապնդման համար՝ պատերազմների պատճառ դարձավ։

4. Վերհիշի՛ր Վիեննայի համաժողովի որոշումները Եվրոպայի պետությունների և ժողովուրդների վերաբերյալ։

Վիեննան սահմանեց եվրոպական պետությունների հավասարակշռություն, մեծ տերությունների համագործակցություն եւ կարգ ու օրինաչափություն՝ «հնգյակը» որպես կենտրոն։

5. Փորձի՛ր պարզաբանել՝ Հաագայում կայացած երկու միջազգային համաժողովներում ընդունած որոշումները ինչպե՞ս կարող էին նպաստել միջազգային հակամարտությունների խաղաղ կարգավորմանը

Հաագայում ընդունվեցին օրենքներ խաղաղակարգման համար (վեճերի հանգուցալուծում, պատերազմի օրենքներ, նյարդային գազի արգելք, չեզոքների իրավունքներ) — այսպես մեղմվեցին հարձակման անակնկալները։

6.Ինչո՞ւ խախտվեց Վիեննայի համակարգի «ուժերի հավասարակշռությունը»։
Նշե՛ք առնվազն երկու պատճառ։

Խաթարված է՝ որովհետև գերտերությունների նոր պայծառացում (Գերմանիա, Իտալիա), ազգայնականություն ու իմպերիալիստական մրցակցություն; նաեւ ռազմական դաշինքները խորացրեցին հակասությունները։

7. Ինչո՞ւ է կարևոր պատերազմները դասակարգել արդարացի և անարդարացի տեսակների: Քո կարծիքով այսօր ինչպիսի՞ պատերազմներ են ընթանում աշխարհում:

Կարևոր է՝ տարբերել ազատագրիչը եւ զավթիչը; այսօր կա մեկնարկային ազատագրություն եւ կա ագրեսիվ նվաճում։

8. Ո՞ր դեպքում կարող է պատերազմը համարվել արդարացի: Հնարավո՞ր է արդյոք, որ
պատերազմող երկու կողմերի համար էլ այն լինի միատեսակ:

Փորձի՛ր մեկնաբանել, թե ինչո՞ւ էին արդյունաբերական հեղափոխության ժամանակաշրջանում հումքի և սպառման շուկաները դարձել պատերազմների գլխավոր պատճառ:

Արդարացի՝ ինքնորոշման ու պաշտպանության դեպքում; երկու կողմի համար նույնը լինելը դժվարանալի է, հնարավոր է միայն ընդհանուր միջազգային դատավորի միջոցով։

9. Վերհիշի՛ր Վիեննայի համաժողովի որոշումները Եվրոպայի պետությունների և ժողովուրդների վերաբերյալ։

Գործնական արդյունք՝ վերջնագրեր ու հաշվեկշիռ Եվրոպայում, կարգավորումներ գծել ժողովուրդների իրավունքի ու սահմանների վերաբերյալ։

10. Փորձի՛ր պարզաբանել՝ Հաագայում կայացած երկու միջազգային համաժողովներում ընդունած որոշումները ինչպե՞ս կարող էին նպաստել միջազգային հակամարտությունների խաղաղ կարգավորմանը։

Հաագայի փաստաթղթերը սահմանեցին միջազգային կանոններ, պարտքերի ու իրավունքների առկայություն՝ խաղաղ լուծումների աջակցություն ցույց տալով։

11. Ինչո՞ւ խախտվեց Վիեննայի համակարգի «ուժերի հավասարակշռությունը»։
Նշե՛ք առնվազն երկու պատճառ։

Վերա՝ նոր պետությունների ուժի աճը, ամենազորացուցիչ դաշինքները եւ իմպերիալիստական մրցակցությունը խախտեցին հավասարակշիռը։

ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ԵՎ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ
12. Ներկայացրե՛ք Եռյակ դաշինքի և Անտանտի ձևավորման պատճառները։ Ի՞նչ կոնկրետ քաղաքական և ռազմավարական շահերի վրա էին հիմնված այդ դաշինքները։

Եռյակն ու Անտանտը ստեղծվեցին կայսրությունների իշխանությունն ու անվտանգության համար՝ պաշտպանել շահերը, կանխել հակառակորդի գերազանցումը եւ ապահովել քաղաքական հավասարակշիռ:

13. Ինչո՞ւ փոխվեց Վիեննայի համաժողովի արդյունքում ձևավորված ուժերի հավասարակշռությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմի շեմին։ Քո կարծիքով ո՞րն էր
գլխավոր պատճառը

Վիեննայի համակարգը փոխվեց՝ ազգային միությունների աճով, ուժերի վերաձևավորմամբ եւ իմպերիալիզմի սրմամբ; գլխավոր պատճառը՝ նոր գերտերության (Գերմանիա) ի հայտ գալն ու մրցակցությունը։

14. Ինչպե՞ս էր իմպերիալիզմի գաղափարախոսությունը ազդել տերությունների արտաքին քաղաքականության վրա։

Իմպերիալիզմը թելադրեց գաղութներ, հումքի որոնում եւ վերցված երկրների շահագործում՝ արտաքին քաղաքականության հիմնական պարտականություն դարձավ։

ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆ
15.Վիեննայի համակարգի փլուզման
պատճառները և հետևանքները:

Վիեննայի համակարգի փլուզումը՝ պատճառներ՝ ազգային շարժումներ, նոր գերտերությունների առաջացում, դաշինքների սրում; հետևանք՝ կայունության բացակայություն եւ պատերազմներ (Ա. համ.)։

ՀԱՄԱԳՈՐԾԱԿՑԱՅԻՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ
16. Դասընկերոջդ հետ քննարկե՛ք և պարզե՛ք, թե ինչու Եվրոպայում ձևավորվեց հակադիր ռազմաքաղաքական խմբավորումների այդպիսի կազմ։ Ի՞նչ հնարավոր տարբերակներ կարող էին առաջանալ. ներկայացրե՛ք և փորձե՛ք մեկնաբանել դրանք։

Եվրոպայում կազմվեց այսպիսի հակադրություն՝ ըստ շահերի, անվտանգության եւ գաղութային հավակնությունների; հնարավոր տարբերակներ՝ դիվանագիտական համաձայնություններ կամ ուժային բաշխում։

17. Զույգով բերե՛ք երեք փաստարկ արդարացի պատերազմի օգտին և երեք փաստարկ ցանկացած պատերազմի դեմ: Համեմատե՛ք այդ փաստարկները, և արե՛ք
եզրակացություններ և դրանք ներկայացրե՛ք դասարանին:

Արդարացի պատերազմի փաստարկներ՝ (1) ինքնորոշում, (2) պաշտպանության իրավունք, (3) ռեպրեսիաների դիմացում. ընդդեմ պատերազմի՝ (1) մարդկային կորուստ, (2) տնտեսական ավերածություն, (3) երկարատեւ ատելություն։

18. Օգվելով համացանցից՝ պարզե՛ք, թե ինչ գործունեություն է ծավալել Կարմիր խաչի
միջազգային կոմիտեն Հայաստանի Հանրապետությունում, և սահիկաշարի տեսքով
3–4 րոպեի ընթացքում ներկայացրե՛ք ձեր ուսումնասիրության արդյունքները (աշխատանքը կարող եք կատարել զույգերով կամ խմբերով)։

Կարմիր խաչն Հայաստանին օգնություն է ցուցաբերել պատերազմի եւ աղետների ժամանակ՝ բժշկական աջակցություն, գերիների հարցերով միջնորդություն եւ մարդասիրական աջակցության գործողություններ։

ՔՆՆԱՐԿՈՒՄ
19. «Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեի ստեղծումը՝ որպես քաղաքակրթական արժեհամակարգի զարգացման կարևորագույն քայլ»:

Կամպոզիցիա՝ այո, Կարմիր խաչը քաղաքակրթական մեծ քայլ էր, որովհետև սահմանեց ոչ ռազմական, մարդասիրական կառուցվածք
20. Հիմնվելով Հաագայի համաժողովների որոշումների վրա՝ քննարկե՛ք՝
ա. Արդյո՞ք հնարավոր էր կանխել առաջին համաշխարհային պատերազմը։
բ. Ի՞նչ այլընտրանքային լուծումներ կարող էին լինել։
գ. Եթե դու մասնակցեիր Հաագայի համաժողովներին, ի՞նչ կառաջարկեիր։

ա) դժվար, բայց համաձայնություններ ու ավելի ուժեղ միջազգային մեխանիզմներ կարող էին օգնել.

բ) զսպող դիվանագիտություն, բազմակողմանի կապեր:

գ) առաջարկեի խիստ հակամարտությունների միջնորդային մեխանիզմ և արագ վեճերի խաղաղ լուծում։

ԱՐԺԵՔ ԵՎ ՎԵՐԱԲԵՐՄՈՒՆՔ
21. Ինչպե՞ս ես գնահատում խաղաղապաշտների դիրքորոշումն այն մասին, որ բոլոր
պատերազմները պետք է դադարեցվեն։

Խաղաղապաշտների դիրքը արժանի է՝ խաղաղությունը կարևոր է, բայց պատմությունն ցույց է տալիս, որ բոլոր կոնֆլիկտները չեն լուծվում միայն խաղաղապաշտությամբ։

22. Ո՞րն է խաղաղության պահպանման ամենաարդյունավետ միջոցը։

Ամենաարդյունավետ միջոցը՝ համընդհանուր միջազգային օրենքների ու ուժեղ հավասարակշռված դիվանագիտության համադրումն է (նորմատիվ օրինաչափություններ և միջազգային միջնորդություն)։

23. Արտահայտի՛ր քո վերաբերմունքը խաղաղության և պատերազմի հիմնախնդիրների
վերաբերյալ։

խաղաղությունը գերակա է, պատերազմն ընդունելի միայն ինքնապաշտպանության կամ ազատագրության դեպքում; պետք է ձգտել խաղաղ լուծումների։

Առաջադրանք 2

ԱԶԳԱՅԻՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐԸ ԲԱԶՄԱԶԳ  ՏԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՈՒՄ, էջ 14-19-ը,պատմել, եզրույթները սովորել , դասի ընթացքում հանդիպող բոլոր հարցերին գրավոր պատասխանել

ԵԶՐՈՒՅԹՆԵՐ
Բազմազգ տերություն — Պետություն, ուր տիրապետող ազգի գերիշխանության
ներքո ապրում են բազմաթիվ ազգեր՝ ենթարկվելով տնտեսական, քաղաքական, ազգային, կրոնական և մշակութային խտրականության ու բռնաճնշումների։
Երկկենտրոն (երկմիասնական) տերություն — Տերություն, որտեղ ապրող
բազմաթիվ ազգերից տիրապետող են երկուսը, և նրանց միջև կնքված համաձայնագրով սահմանվում է պետական հստակ կառուցվածք։
ԲԱՌԱՊԱՇԱՐ
«Ժողովուրդների բանտ» — Այդպիսի պատկերավոր անվանում էին ստացել
բազմազգ տերություններ Ավստրո–Հունգարիան, Ռուսաստանը և Օսմանյան
կայսրությունը։
Հաբսբուրգների հարստություն — Արքայատոհմ, որը կառավարել է Ավստրիայում 1282–1867 թթ., իսկ 1867–1918 թթ.՝ Ավստրո–Հունգարիայում։
Կովկասի փոխարքայություն — Վարչաքաղաքական միավոր Ռուսաստանի
կազմում. ստեղծվել է 1844 թ.։ Հետագայում ենթարկվել է որոշ վարչական փոփոխությունների, վերացվել է 1917 թ. մարտին։

Բազմազգ տերություն
Եվրոպայում առաջին ազգային պետությունները`
Անգլիան, Ֆրանսիան, Նիդերլանդները, ստեղծվել էին
դեռ միջնադարում։ Նոր ժամանակներում Եվրոպայում
և Ամերիկայում առաջացան բազմաթիվ նոր ազգային
պետություններ։ Ազգերի գիտակցության մեջ ամրակայվում էր հայրենիքի գաղափարը։ Հայրենիքը ոչ միայն
հոգևոր իմաստ ուներ, այլև ներկայանում էր որպես
որոշակի պատմաաշխարհագրական տարածք։
Ազգերը այն ժամանակներում, ինչպես և մեր օրերում, ձգտում էին իրենց հայրենիքում ապրելու անկախ և ազատ օտարի տիրապետությունից ու ճնշումներից։
Նրանք ուզում էին ինքնուրույն տնօրինել իրենց կյանքը, իրենց հայրենիքում ստեղծել սեփական պետություն
ու զարգանալ։ Ազատության և անկախության ազգերը
հասնում էին համառ պայքարի, համախմբման և հավաքական կամքի դրսևորման ու հաճախ մեծ զոհողությունների գնով։
Նոր ժամանակներում գոյություն ունեին նաև բազմազգ պետություններ։ Տիրապետող ազգի գերիշխանության ներքո գտնվող տասնյակ նվաճված ազգեր և
ժողովուրդներ ենթարկվում էին ազգային ու կրոնական խտրականության։ Բնականաբար, ճնշված ազգերը պայքարում էին իրենց իրավունքների համար և
գլխավոր նպատակ դնում անկախության հասնելը։
Բազմազգ պետությունները սովորաբար կոչվել են
կայսրություններ կամ տերություններ։ Նոր դարերում
այդպիսի տերություններ էին Ռուսաստանը, Ավստրո–
Հունգարիան և Օսմանյան կայսրությունը։

Երկմիասնական պետության
ստեղծումը
Ավստրիան բազմազգ մի
ապետություն էր։ Նրա
կազմի մեջ մտնում էին Չեխիան, Հունգարիան, Բելգիան, Իտալիայի, Սերբիայի, Բոսնիայի, Վալախիայի մի
մասը և այլ հողեր։
Ավստրոգերմանացիները և կայսրության մյուս ազգերն ու ժողովուրդները հասարակական զարգացմամբ
հետ էին մնում Եվրոպայի առաջավոր երկրներից։ Արդյունաբերական հեղաշրջումը բազմազգ տերությունում
սկսվեց XIX դ. 30–40–ականներին և ընդգրկեց միայն
բուն Ավստրիայի մի մասը և Չեխիան։
Կայսրությունում 1848–1849 թթ. տեղի ունեցավ հեղափոխություն։ Միապետական վարչակարգը կարողացավ ճնշել հեղափոխության կենտրոնի՝ Վիեննայի
բնակչության դիմադրությունը։
Հեղափոխությունն արյունալի ընթացք ստացավ
տերության ազգային շրջաններում։ Իսկ Հունգարիայում հեղափոխությունը վերածվեց Ավստրիայի լծի
դեմ ազգային–ազատագրական հզոր պատերազմի։
Հունգարները կարողացան ստեղծել սեփական սահմանադրություն և անկախ պետություն։

Անկախության համար պատերազմը շարունակվեց
մինչև 1849 թ. ամառը։ Միայն Ռուսաստանի օգնությամբ
Ավստրիան կարողացավ ճնշել հունգարական հեղափոխությունը։
Հեղափոխության ճնշումից հետո, սակայն, բազմազգ
տերության ժողովուրդների պայքարը չդադարեց։ Երկրի
դրությունը ծանրացավ, երբ Ավստրիան կորցրեց իր տիրույթները Իտալիայում և պարտություն կրեց Պրուսիայից
(1866 թ.)։ Առաջացավ կայսրության փլուզման վտանգ։
Իշխող Հաբսբուրգ արքայատոհմը ստիպված եղավ
լուրջ զիջումներ կատարելու հունգարներին։ 1867 թ.
Ավստրիայի և Հունգարիայի միջև կնքվեց համաձայնագիր և ընդունվեց սահմանադրություն։ Ավստրիական կայսրությունը վերակազմավորվեց յուրահատուկ
երկկենտրոն տերության՝ Ավստրո–Հունգարիայի։

Տերության ղեկավար էր համարվում Հաբսբուրգ արքայատոհմի կայսրը, որն ուներ մեծ իրավունքներ։ Օրենքով նա Ավստրիայի կայսրն էր, Հունգարիայի՝ թագավորը։

Հունգարիան և Ավստրիան իրավահավասար միավորներ էին, իսկ իրենց ներքին կյանքում՝ լրիվ անկախ։ Նրանցից յուրաքանչյուրն ուներ իր պետական
կառուցվածքը՝ օժտված օրենսդիր և գործադիր լայն
իրավունքներով։ Հունգարիան ուներ իր սահմանադրությունը, որը կարգավորում էր երկրի պետական կյանքի
բոլոր բնագավառները։
Այսպիսով՝ Ավստրո–Հունգարիան նախադեպը չունեցող, առանձնահատուկ սահմանադրական միապետություն էր։ Դա հիմք է տվել նրան անվանելու երկկենտրոն կամ երկմիասնական կայսրություն։

Ազգային հիմնախնդիրը Ավստրո–
Հունգարիայում

Սահմանադրության շնորհիվ որոշ չափով ազատականացավ երկրի ներքին կյանքը, սակայն ժողովրդավարությունն ավելի ցածր մակարդակում էր, քան Եվրոպայի առաջավոր երկրներում։ Նոր իրադրությունում
կայսրությունում գերիշխող դարձան երկու ազգեր՝
ավստրիացիները և հունգարները։
Սահմանադրությունը հռչակում էր Ավստրիայի տարածքում ապրող ազգերի իրավահավասարություն,
նրանց մշակույթի և լեզվի զարգացում։ Սակայն իրականում դա չէր կիրառվում։ Գլխավոր ազգային հակասությունն ավստրիացիների և չեխերի միջև էր։ Չեխիան պահանջում էր նույնպիսի իրավունքներ, ինչպիսիք
ստացել էր Հունգարիան, սակայն չեխերի պահանջներն
անտեսվեցին։ Առաջացավ նոր չեխերի շարժումը, որի
գլխավոր նպատակն էր անկախության հասնելը։
1868 թ. Հունգարիայի խորհրդարանն օրենք ընդունեց «ազգերի իրավահավասարության» մասին, ըստ
որի՝ Հունգարիայի բոլոր քաղաքացիները, անկախ լեզվից և կրոնից, իրավահավասար էին և կազմում էին
միասնական հունգարական ազգ։ Գործնականում դա
նշանակում էր բոլոր ազգերի վերածում հունգարների։

Բացառություն էր կազմում Խորվաթիան, որը ստացավ որոշ ինքնավարություն։
XIX դ. վերջերին երկմիասնական կայսրությունը մեծ
առաջընթաց ունեցավ տնտեսական և սոցի
ալական
ոլորտներում։ Ձևավորվում էր արդյունաբերական հասարակություն, բարելավվում էին մարդկանց կյանքի
պայմանները, փոխվում էր նրանց ապրելակերպը։
Այնուհանդերձ՝ ազգային հիմնախնդիրը այդպես էլ
չլուծվեց, և շարունակվեց ճնշված ազգերի պայքարը
անկախության համար։

Ազգային հիմնախնդիրը Ռուսաստանյան կայսրությունում
Նախորդ տարվա դասընթացից դու արդեն գիտես, որ արդյունաբերական հասարակության առաջին
փուլում Ռուսաստանն իր զարգացման մակարդակով
բավականին հետ էր մնում Եվրոպայի առաջատար
երկրներից։ XIX դարի վերջին նրա սահմաններն էլ
ավելի ընդարձակվեցին՝ Արևելյան Եվրոպայից հասնելով մինչև Խաղաղ օվկիանոս, Սառուցյալ օվկիանոսից
մինչև Իրան և Հնդկաստան (տե՛ս էջ 19–ի քարտեզը և
կատարի՛ր առաջադրանքը)։
Ռուսաստանում ապրում էին հասարակական զարգացման տարբեր մակարդակ ունեցող բազմաթիվ ազգեր ու ժողովուրդներ։
1897 թ. մարդահամարի տվյալներով տերությունում կար 126 մլն բնակչություն։ Ռուսները կազմում էին
բնակչության մոտ 43 տոկոսը։ Սլավոնական մյուս ժողովուրդները` ուկրաինացիները և բելառուսները, չունեին ինքնավարություն, բայց ռուսների հետ միասին
կազմում էին բնակչության գերակշիռ մասը։
Կայսրության միասնականությունը պահպանվում էր ահռելի չափերի հասած պետական ապարատի և ռազմական ուժի շնորհիվ։ Մշտական էին դարձել ազգային ու կրոնական ճնշումները։
XIX դարում սկսեց ծավալվել ենթակա երկրների ու
ազգերի ազատագրական պայքարը։ Անկախության
վերականգնման համար բազմիցս ապստամբեց Լեհաստանը, ինքնավարության համար տևական պայքար մղեցին Ֆինլանդիան և Ուկրաինան։

Այսրկովկասի նվաճումով Արևելյան Հայաստանում, Վրաստանում և մուսուլմանական խանություններում (ներկայիս Ադրբեջանի տարածքում) հաստատվեց
ռուսական վարչակարգ։ Շուտով կազմավորվեց Կովկասի փոխարքայությունը՝ Թիֆլիս կենտրոնով։ Այն
ազգային ինքնավարություն չէր, այլ կայսրության վարչական առանձին միավոր։
Ցարական կայսրության կազմում էր նաև Միջին
Ասիան, որի նվաճումն ավարտվեց միայն XIX դ. երկրորդ
կեսին։ Տեղի ժողովուրդները՝ ղազախները, ուզբեկները,
թուրքմենները, ղրղըզները, տաջիկները, ապրում էին
ավանդական ներփակ ապրելակերպով և դուրս էին
մնացել արդիականացման գործընթացից։
Ռոմանովների մեծապետական վարչակարգը շարունակաբար վարում էր ոչ ռուս ազգերի ռուսացման
քաղաքականություն։
Բազմազգ տերության ժողովուրդներն իրենց ազատության հույսերը կապում էին նաև Ռուսաստանի ժողովրդավարացման հետ։ Կայսրության ներքին կյանքի
հիմնախնդիրները, այդ թվում՝ ազգայինը, ժամանակին
չլուծվեցին։ Այդ պատճառով Ռոմանովների կայսրությունը 1917 թվականի փետրվարին անկում ապրեց։

1.Համացանցից օգտվելով՝ պարզի՛ր նրանցից առնվազն երեքի անունը։
Գնահատի՛ր նրանց դերը հեղափոխության մեջ (աշխատանքը ներկայացրո՛ւ
2–3 րոպեանոց ելույթի միջոցով)

Լյուդվիգ Բաթյոր, Լյուդվիգ Շվարցենբերգ, Իգնացի Լյոլե։
Դերը հեղափոխությունում աջակցեցին ազգային ազատագրական շարժումներին, փորձեցին պաշտպանել պետության միասնությունը, բայց հեղափոխությունը ճնշվեց։

2. Օգտագործելով էլեկտրոնային գրատախտակը կամ համակարգիչը՝ ժամանակակից քարտեզի վրա ցո՛ւյց տվեք այն տարածքը, որն զբաղեցնում էր
Ավստրո–Հունգարական կայսրությունը։ Ներկայիս ո՞ր պետություններն էին
մտնում կայսրության կազմի մեջ

ներկայիս Չեխիա, Հունգարիա, Ավստրիա, Սլովակիա, Սերբիա, Բոսնիա, Ռումինիայի որոշ մասեր, Հորվաթիա, Սլովենիա, Իտալիայի մասեր։

3. Վերհիշելով պետության և կառավարման համակարգի մասին «Հասարակագիտությունից» սովորածը՝ փորձի՛ր կանխատեսել այն ներքին հիմնախնդիրները, որոնց կարող էր բախվել երկկենտրոն կայսրությունը։

ազգերի անհավասարություն, լեզվի ու մշակույթի տարբերություն, ազգային շարժումներ, ինքնավարության պահանջներ, տնտեսության ու արդյունաբերության անհավասար զարգացում։

4*. Օգտվելով քարտեզից՝ կազմի՛ր այն տարածքների ցանկը, որոնք գրավել էր
Ռուսաստանը 1796–1914 թթ. ընթացքում։ Հայկական ո՞ր տարածքներն են միացվել կայսրությանը (վերհիշի՛ր նաև Հայոց պատմության 8–րդ դասարանում քո
սովորածը, որ կօգնի ամբողջական պատասխան տալու)։

Միջին Ասիա, Կովկաս, Լեհաստան, Ֆինլանդիա, Ուկրաինայի որոշ մասեր, Բելառուսիա, Վրաստան, Ադրբեջան, արևելյան Հայաստան։

Հայկական տարածքներ: Արևելյան Հայաստան (այսօր Հայաստանի տարածքը), այդ թվում՝ Շիրակ, Գուգարք, Վան, Էրզրումի սահմանային շրջանները (ռուսական նվաճումից հետո միացան կայսրությանը)։

ԱՄՓՈՓԻՉ ԵՎ ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ
1. Թվարկի՛ր քեզ հայտնի ազգային պետություններ:

Հայկական։ Ուրարտուի Թագավորություն (մ.թ.ա.860 – մ.թ.ա 590), Մեծ Հայք (մ.թ.ա 331 – մ.թ. 428), Բագրատունյաց Հայաստան (885–1045), Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն (1198–1515), Այլ։Անգլիա, Ֆրանսիա, Նիդերլանդներ, Իտալիա, Գերմանիա։

2. Քո կարծիքով ինչո՞ւ են ազգերը ձգտում ունենալու անկախ պետություն։

որովհետև ուզում են իրենց հողում ազատ ապրել ու կառավարել։

3. Թվարկի՛ր Ավստրիական կայսրության կազմում մտնող երկրներն ու ժողովուրդներին։

Չեխիա, Հունգարիա, Իտալիայի մասեր, Սերբիա, Բոսնիա, Վալախիա։

4. Ի՞նչ արդյունք ունեցավ 1848–1849 թթ. հեղափոխությունը Ավստրիական կայսրությունում։

ճնշվեց, բայց բերեց ազգային պայքարի ուժեղացում։

5. Ե՞րբ և իրավական ո՞ր հիմքով ստեղծվեց երկկենտրոն տերությունը։

ստեղծվեց 1867-ին՝ Ավստրիայի ու Հունգարիայի համաձայնագրով։

6. Ո՞րն էր Ավստրո–Հունգարիայի ներքին կյանքի գլխավոր հիմնախնդիրը։

ազգերի անհավասարություն, չեխերի և մյուսների ճնշում։

7. Թվարկի՛ր Ռուսաստանյան կայսրությունում ապրող ազգերի և ժողովուրդների։

ռուսներ, ուկրաինացիներ, բելառուսներ, հայեր, վրացիներ, ղազախներ, տաջիկներ, ուզբեկներ։

8. Փորձի՛ր ընդհանուր կողմերով բնութագրել բազմազգ տերությունը։

պետություն, որտեղ մեկ ազգ իշխում է մյուսների վրա։

9. Ներկայացրո՛ւ ռուսական գերիշխանության բացասական և դրական կողմերը Ռուսաստանում ապրող ազգերի և ժողովուրդների համար։

դրական կողմեր — կայունություն, ճանապարհներ, կրթություն։
Բացասական կողմեր — բռնապետություն, ռուսացում, ազատության սահմանափակում։

10. Ուսումնասիրե՛ք այսօր գոյություն ունեցող պետությունների պետական կառավարման
համակարգերը, այն խնդիրներն ու մարտահրավերները, որոնց բախվում են
ժամանակակից բազմազգ պետությունները, և ներկայացրե՛ք պետությունների
փորձը դրանց հաղթահարման հարցում։
ՀԵՏԱԶՈՏԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ
ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔ

Ժամանակակից բազմազգ պետություններ են՝ Կանադան, Շվեյցարիան, Բելգիան, Հնդկաստանը։
Նրանք ունեն ֆեդերալ կառավարման համակարգ, որտեղ տարբեր ազգերը ունեն հավասար իրավունքներ։
Խնդիրներ՝ լեզվի, կրոնի, մշակույթի տարբերություն։
Լուծում են՝ ինքնավարությամբ, հավասար օրենքներով և ժողովրդավարությամբ։

11. Ներկայացրո՛ւ Ավստո–Հունգարիայի պետական կառավարման համակարգը գծապատկերի տեսքով։

Ավստրո–Հունգարական կայսրություն գլխավորն էր Հաբսբուրգ կայսրը։
Կային երկու հավասար մասեր՝ Ավստրիա և Հունգարիա։
Յուրաքանչյուրն ուներ իր կառավարություն և սահմանադրություն։
Բանակը և արտաքին քաղաքականությունը ընդհանուր էին։

12. Արտահայտի՛ր քո վերաբերմունքը այդ համակարգի արդյունավետության և հեռանկարի մասին։

Իմ կարծիքով՝ այդ համակարգը արդյունավետ չէր, որովհետև հավասարություն չկար բոլոր ազգերի համար։ Դա ժամանակավոր լուծում էր, և երկարաժամկետ հեռանկար չուներ։

ՆՊԱՏԱԿԱՅԻՆ ԽՈՍՔ
1. Ռուսաստանը, ինչպես նաև Ավստրո–Հունգարիան պատկերավոր անվանում էին «ժողովուրդների բանտ»։ Ինչո՞ւ է կայսրություններին տրվել նման բնորոշում։ Ուսումնասիրի՛ր և դուրս բեր այն հիմնական կետերը, որոնք հիմք են հանդիսացել հիշյալ բնորոշման համար։ Պատրաստի՛ր 3–4 րոպեանոց ելույթ և ներկայացրո՛ւ դասարանում։
ԱՐԺԵՔ ԵՎ ՎԵՐԱԲԵՐՄՈՒՆՔ

Ռուսաստանը և Ավստրո–Հունգարիան «ժողովուրդների բանտ» էին կոչվում, որովհետև դրանք բազմազգ կայսրություններ էին, որտեղ տիրապետող ազգը իշխում էր մյուսների վրա։ Մարդիկ ենթարկվում էին ազգային, կրոնական և մշակութային ճնշումների, ազատություն չունեին, և շատ ազգեր պայքարում էին իրենց իրավունքների ու անկախության համար։

2. Գնահատի՛ր այն ճանապարհը, որով ճնշված ազգերը անցնում են անկախության
հասնելու համար։

Ճնշված ազգերը անցնում էին երկար ու դժվար ճանապարհ՝ պայքարելով անկախության համար։ Դա հաճախ ներառում էր ապստամբություններ, հեղափոխություններ, համախմբում ու մեծ զոհողություններ։

3. Գնահատի՛ր ուժեղ կայսրի/ղեկավարի դերը բազմազգ տերությունների պահպանման գործում։

Ուժեղ կայսրը կամ առաջնորդը կարևոր դեր ուներ բազմազգ տերությունը պահելու մեջ։ Նա կարող էր ապահովել կարգ ու կարգապահություն, վերահսկել տարբեր ազգերի պայքարը, բայց միաժամանակ հաճախ սահմանափակում էր ազատությունը և խոչընդոտում ազգային հավասարությանը։