Սիրելի՛ ընկերներ, այս շաբաթ ներկայացնելու եք հետևյալ թեման․
Նուկլեյնաթթուներ, դրանց ֆունկցիաները
գենետիկական կոդ ։Էջ 25-26
Դասարանում դասը պատմելուց հետո պատասխանել հարցերին․
1.Ի՞նչ է գենը։ a) Բջջի էներգետիկ օրգանոիդը b) Թաղանթային սպիտակուցի տեսակ c) Ժառանգական տեղեկատվություն կրող ԴՆԹ-ի հատված d) ՌՆԹ-ի քայքայման արդյունք
2.Որո՞նք են ԴՆԹ-ի հիմնական ֆունկցիաները բջջում։ a) Էներգիայի առաջացում և պահպանում b) Սպիտակուցների և էնզիմների սինթեզի կառավարում c) Բջջի կառուցվածքի ձևավորում d) Ջրի փոխանակության կարգավորում
3.Նուկլեինաթթուները քանի՞ տեսակ են լինում։ a) Մեկ b) Երկու՝ ԴՆԹ և ՌՆԹ c) Երեք d) Չոր
4.Ի՞նչ ֆունկցիա ունի ՌՆԹ-ն։ a) Պահպանում է ժառանգական ինֆորմացիան b) Կատարում է սպիտակուցային սինթեզը՝ փոխանցելով ինֆորմացիան ԴՆԹ-ից c) Սպիտակուց է d) Քայքայում է ԴՆԹ-ն
5.Որոնք են նուկլեինաթթուների մոնոմերները։ a) Ամինաթթուներ b) Շաքարներ c) Նուկլեոտիդներ d) Ֆոսֆոլիպիդներ
6.Նշիր տարբերությունը ԴՆԹ-ի և ՌՆԹ-ի միջև։ a) ԴՆԹ-ն միաշղթա է, ՌՆԹ-ն՝ երկշղթա b) ԴՆԹ-ն պարունակում է դեզօքսիռիբոզա, իսկ ՌՆԹ-ն՝ ռիբոզա c) ԴՆԹ-ն պարունակում է ուրացիլ, ՌՆԹ-ն՝ թիմին d) Երկուսն էլ նույնն են կառուցվածքով
Սպիտակուցները կենսաբանական մեծ մոլեկուլներ են, որոնք կազմված են ամինաթթուներից։ Նրանց կառուցվածքը ունի չորս մակարդակ․ նախ ամինաթթուների հաջորդականությունը (առաջին), ապա երկրորդային ձևերը՝ ոլորաններ և շերտեր, հետո երրորդային՝ ամբողջական 3D կառուցվածքը, և վերջում չորրորդային՝ մի քանի շղթաների միավորում։ Այս կառուցվածքն է որոշում սպիտակուցի ձևն ու նրա դերը։
Գործառույթները բազմազան են․ սպիտակուցները կառուցում են մեր մկանները, մաշկը և օրգանները, արագացնում են քիմիական ռեակցիաները (ֆերմենտներ), պաշտպանում օրգանիզմը վարակներից (անտիմարմիններ), և տրանսպորտում են կարևոր նյութեր, օրինակ՝ թթվածինը հեմոգլոբինի միջոցով։
Այսպիսով, սպիտակուցները մեր մարմնի հիմքային «շինարարներն» ու «աշխատողները» են, առանց որոնց կյանքը հնարավոր չէր լինի։
2․ Ո՞ր գործառույթն է բնորոշ սպիտակուցներին։ ա) Էներգիայի պահեստավորում բ) Կատալիտիկ և կառուցվածքային գ) Իոնների հավասարակշռության պահպանում դ) Ժառանգական ինֆորմացիայի պահպանություն
3․ Սպիտակուցի առաջնային կառուցվածքը որոշվում է․ ա) Պոլիպեպտիդային շղթայի ամինաթթուների հաջորդականությամբ բ) Ալֆա-պարույրի և բետա-թերթիկի գոյությամբ գ) Տարածական ամբողջական ծալքով դ) Մի քանի պոլիպեպտիդային շղթաների միավորմամբ
4․ Սպիտակուցի երկրորդային կառուցվածքը պայմանավորված է․ ա) Ամինաթթուների հերթականությամբ բ) Ջրածնային կապերով՝ ալֆա-պարույր և բետա-թերթիկ ձևավորմամբ գ) Դիսուլֆիդային կամ իոնային կապերով դ) Մի քանի շղթաների միավորմամբ
5․ Ի՞նչ է սպիտակուցի բնափոխումը (դենատուրացիան)։ ա) Սպիտակուցի ամբողջական քայքայում մինչև ամինաթթուներ բ) Սպիտակուցի կառուցվածքի փոփոխություն՝ առանց առաջնային հաջորդականության խանգարման գ) Սպիտակուցի ամբողջական սինթեզ դ) Սպիտակուցի էներգետիկ քայքայում
6․ Ո՞ր նյութերն են դասվում որպես մոնոսախարիդներ։ ա) Գլյուկոզա, ֆրուկտոզա, գալակտոզա բ) Օսլա, գլիկոգեն գ) Ցելյուլոզ, խիտին դ) Ճարպաթթուներ
7․ Ո՞ր ածխաջրերն են պահեստային ֆունկցիա իրականացնում կենդանական բջիջներում։ ա) Ցելյուլոզ բ) Օսլա գ) Գլիկոգեն դ) Խիտին
8․ Ճարպերի հիմնական կառուցվածքային միավորը որն է։ ա) Գլյուկոզայի մոլեկուլը բ) Գլիցերին և ճարպաթթուներ գ) Ամինաթթուներ դ) Նուկլեոտիդներ
9․ Որո՞նք են ճարպերի ֆունկցիաները բջջում։ ա) Տեղեկատվության պահպանում բ) Էներգիայի պահեստավորում և ջերմամեկուսացում գ) Կատալիզ դ) Իոնների փոխադրում
10․ Սպիտակուցի չորրորդային կառուցվածքը բնորոշ է․ ա) Միակ շղթայից կազմված սպիտակուցներին բ) Մի քանի պոլիպեպտիդային շղթաների միավորմամբ առաջացած սպիտակուցներին գ) Ջրածնային կապերով պայմանավորված ծալքին դ) Ամինաթթուների հաջորդականությանը
1․ Ի՞նչ նյութեր են կազմում կենդանի օրգանիզմի հիմնական բաղադրությունը։ ա) միայն ջուր բ) օրգանական և անօրգանական նյութեր գ) միայն ճարպեր դ) միայն պրոտեիններ
2․ Որո՞նք են օրգանական և անօրգանական նյութերի հիմնական տարբերությունները։ ա) օրգանականում միշտ կա ածխածին, անօրգանականում՝ ոչ բ) օրգանականը լուծվում է ջրում, անօրգանականը՝ ոչ գ) օրգանականը հիդրոֆոբ է, անօրգանականը հիդրոֆիլ դ) օրգանականը միայն բջիջներում է, անօրգանականը՝ ոչ
3․ Նշե՛ք կենդանի օրգանիզմում հանդիպող հիմնական օրգանական նյութերը։ ա) ջուր, աղեր բ) ճարպեր, սպիտակուցներ, ածխաջրեր, նուկլեինաթթուներ գ) միներալներ դ) աղեր և հանքային նյութեր
4․ Ի՞նչ է հիդրոֆիլ նյութը։ ա) ջրի հետ կապ չունեցող նյութ բ) ջրի հետ լավ արձագանքող և լուծվող նյութ գ) ճարպային նյութ դ) միայն օրգանական նյութ
5․ Ի՞նչ է հիդրոֆոբ նյութը։ ա) ջրի հետ լավ արձագանքող նյութ բ) ջրում վատ լուծվող կամ անհաղթելի նյութ գ) սպիտակուց դ) ածխաջուր
Ներածություն: Գենետիկան ուսումնասիրում է, թե ինչպես անցնում են հատկանիշները ծնողներից երեխաներին: Մեր մարմինը կառուցված է ԴՆԹ-ից, որտեղ կան գեներ՝ «հրահանգներ» մեր մարմնի համար:
Գեները և ժառանգությունը:
Գեները որոշում են աչքի գույնը, մազերի գույնը, հասակը և նույնիսկ որոշ հիվանդություններ:
Կան դոմինանտ գեներ (առաջնային) և ռեցեսիվ գեներ (կարծես թաքնված):
Օրինակ:
Շագանակագույն աչքը դոմինանտ է, կապույտը՝ ռեցեսիվ:
Եթե հորը շագանակագույն աչք ունի, մայրը կապույտ, երեխան հավանական է ունենալ շագանակագույն աչքեր:
Գենետիկայի նշանակությունը:
Բժշկություն՝ հիվանդություններ կանխարգելելու համար:
Գյուղատնտեսություն՝ ավելի լավ բույսեր ու կենդանիներ ստանալու համար:
Հետազոտություններ՝ հասկանալու համար, թե ինչպես ենք մենք նմանակվում ծնողներին:
Եզրակացություն: Գենետիկան ցույց է տալիս, թե ինչպես մենք ձևավորվում ենք մեր գեների միջոցով և ինչպես դա օգնում է հասկանալ ու բարելավել մեր առողջությունն ու ապագան:
Տղաները և քեռիների գեները
Տղաների գեները գալիս են ծնողներից, բայց որոշ հատկանիշներ շատ ուժեղ քեռիների միջոցով են փոխանցվում: Տղան ստանում է որոշ գեներ իր քեռիներից, ինչը կարող է ազդել աչքի գույնի, մազերի գույնի և որոշ հատկանիշների վրա:
Քեռիների ընտանիքի տղաները ցույց են տալիս, թե ինչ հնարավորություններ կարող է տղան ժառանգել: Օրինակ, եթե քեռիների կողմի տղաները բարձրահասակ կամ խելացի են, տղան նույնպես կարող է նման լինել:
Գենետիկան ցույց է տալիս, թե ինչպես անցնում են հատկանիշները և ստեղծվում յուրահատուկ անհատականություն:
Արտազատությունը կենդանի օրգանիզմներում և նյութափոխանակության առանձնահատկությունները
Բոլոր կենդանի օրգանիզմներում սննդի քայքայման և բջջային շնչառության արդյունքում առաջանում են անպիտան մնացորդներ կամ արգասիքներ: Դրանցից շատերը թունավոր են և մահացու: Այդ պատճառով օրգանիզմները դրանք իրենց օրգանիզմից հեռացնում են արտաքին միջավայր:
Նյութափոխանակության հետևանքով գոյացած անպիտան և թունավոր արգասիքների ելքը օրգանիզմից դեպի շրջակա միջավայր կոչվում է արտազատություն:
Ուշադրություն
Արտազատությունը կենդանի օրգանիզմների հիմնական կենսական հատկություններից է:
Շնչառության արգասիք ածխաթթու գազը արտազատվում է անմիջապես շնչառական համակարգի կողմից: Բայց պետք է հեռացնել նաև ավելորդ ջուրը` H2O, մնացորդային աղերը, ազոտ (N) պարունակող թունավոր նյութերը և այլն:
Ջուրը լավ լուծիչ է, ուստի հեռացվում են նաև նրանում լուծված մնացյալ արգասիքները: Հաճախ դրանք կարող են հեռացվել կուտակված չոր մնացորդների տեսքով:
Արտազատությունը տարբեր կերպ է կատարվում բույսերի, կենդանիների և մնացած օրգանիզմների մոտ:
Միաբջիջ օրգանիզմների և ստորակարգ բազմաբջիջների մոտ արտազատությունը կատարվում է մարմնի ամբողջ մակերեսով:
Այս դեպքում սննդառությունն ու շնչառությունը և արտաթորությունը հակադիր գործընթացներ են: Նյութերի մուտքը շրջակա միջավայրից օրգանիզմ ապահովում են սնուցումն ու շնչառությունը: Նյութերի ելքը օրգանիզմից շրջակա միջավայր ապահովում է արտազատությունը:
Այս երկու գործընթացների փոխկապակցված ամբողջությունը կոչվում է նյութափոխանակություն:
Արդյունքում օրգանիզմի և շրջակա միջավայրի միջև տեղի է ունենում նյութերի և նրանցում պարփակված էներգիայի փոխանակում:
Այն կազմավորումները, որոնք ունակ են նյութափոխանակության կոչվում են բաց համակարգեր:
Բույսերի մոտ արտազատությունը կատարվում է երկու ձևով.
1. Ամբողջ մակերեսով: Ջրում չլուծված, չոր մնացորդները կուտակվում են ծածկող հյուսվածքի` կեղևի, վերնամաշկի տակ և հեռացվում դրանց պոկվելու հետ: Օրինակ` կաուչուկային խեժը: Որոշ արգասիքներ հեռացվում են տերևաթափի ժամանակ` տերևներում կուտակված:
2. Տերևի հերձանցքային բջիջներով: Ինչպես արդեն գիտեք հերձանցքներով կատարվում է ջրի գոլորշիացում: Ավելորդ ջուրն ու նրանում լուծված արգասիքները/ավելցուկային աղերը, լուծելի մնացորդները/ հեռացվում են ջրի գոլորշիացմամբ:
Կենդանիների մոտ արտազատությունը կատարվում է հետևյալ կերպ.
1. Պարզագույն կենդանիները արտազատում են մարմնի ողջ մակերեսով:
2. Բարձրակարգ կենդանիների արտազատությունը կատարվում է մասնագիտացված արտազատության օրգան համակարգերի միջոցով:
Օղակավոր որդերի արտազատությունը կատարվում է ձագարաձև հավաքող օրգանների միջոցով, որոնք միասին կազմում են արտաթորության համակարգ:
Միջատների արտազատությունը ապահովում են երկար խողովականման օրգանները` մալպիգյան անոթները:
Ողնաշարավոր կենդանիների, նաև մարդու արտազատությունը կատարվում է բարդ կազմավորված օրգանների` երիկամների օգնությամբ:
Երիկամները մեզի տեսքով օրգանիզմից հեռացնում են ջրի ավելցուկն ու նրանում լուծված մնացյալ արգասիքները:
Արտազատության շնորհիվ կայուն մակարդակի վրա է պահպանվում կենդանի օրգանիզմի ներքին միջավայրն ու քիմիական բաղադրությունը:
Արտազատության խափանման հետևանքով ցանկացած օրգանիզմ թունավորվում է և արդյունքում կարող է մահանալ:
Վերարտադրողական համակարգի օրգանները: Սեռական բջիջների առաջացումը
Կյանքի հարատևման հիմնական պայմանը օրգանիզմների` իրենց նմաններին վերարտադրելու հատկությունն է: Դա իրականանում է բազմացման միջոցով: Գոյություն ունի բազմացման 2 հիմնական եղանակ՝ անսեռ և սեռական:
Բազմացման առավել կատարյալ եղանակը սեռական բազմացումն է, որին մասնակցում են երկու՝ արական և իգական առանձնյակներ: Յուրաքանչյուրում զարգանում են սեռական բջիջներ, իգականում` ձու կամ ձվաբջիջ, արականում՝ սպերմիում կամ սպերմատոզոիդ:
Սպերմատոզոիդի և ձվաբջջի միաձուլումից առաջանում է բեղմնավորված ձու՝ զիգոտ, որը զարգանալով առաջացնում է նոր օրգանիզմ:
Արական սեռական համակարգ:
Արական սեռական համակարգի օրգաններն են զույգ սերմնարանները (ամորձիները), զույգ սերմնածորանները, սերմնաբշտիկները, շագանակագեղձը (պրոստատ) և առնանդամը:
Սերմնարաններն օվալաձև են, ունեն 3−5 սմ երկարություն և 13−30 գ զանգված: Դրանք տեղակայված են ամորձապարկում և կազմված են ոլորուն խողովակներից, որոնցում առաջանում են արական սեռական բջիջները՝ սպերմատոզոիդները:
Սերմնարաններում սինթեզվում են նաև արական սեռական հորմոններ, որոնք ազդում են սեռական համակարգի օրգանների և երկրորդային սեռական հատկանիշների ձևավորման վրա:
Սերմնաբշտիկները և շագանակագեղձը (իր անունը ստացել է շագանակի տեսք ունենալու համար) մշակում են սերմնահեղուկ, որը, միախառնվելով սպերմատոզոիդներին, ձևավորում է սպերման:
Ուշադրություն
1 սմ³ սպերմայում կա 20−60 միլիոն սպերմատոզոիդ:
Յուրաքանչյուր սպերմատոզոիդ ունի գլխիկ, վզիկ և պոչ, որով նա շարժվում է: Սպերմատոզոիդները սերմնատար խողովակներով դուրս են գալիս ամորձապարկից, մտնում որովայնի խոռոչ, ապա բացվում սեռական անդամի միջով անցնող միզանցքը: Սպերման հեռացվում է վերջինիս միջոցով:
Իգական սեռական համակարգ:
Իգական սեռական համակարգի օրգաններն են ձվարանները, արգանդափողերը, արգանդը, հեշտոցը և ամոթույքը:
Ձվարանները զույգ խառը գեղձեր են, որոնք ունեն 3−4 սմ երկարություն և 6−7 գ զանգված: Ձվարաններում առաջանում են ձվաբջիջները և իգական սեռական հորմոնները:
Արգանդը մկանակազմ տանձաձև օրգան է, որի խոռոչը պատված է լորձաթաղանթով: Խոռոչում զարգանում է պտուղը, ապահովվում է նրա զարգացումն ու պաշտպանումը: Արգանդի ստորին մասը՝ վզիկը, տեղադրված է հեշտոցում:
Հեշտոցի մուտքը շրջապատված է մաշկային ծալքերով՝ սեռական շուրթերով և ծածկված է շարակցահյուսվածքային թաղանթով (կուսաթաղանթ):
Ձվարաններում պարբերաբար հասունանում են սեռական բջիջները: Նորածին աղջկա ձվարաններում արդեն կա 400.000 չհասունացած ձվաբջիջ, որոնցից կյանքի ընթացքում հասունանում են 300−500-ը: Մնացացծներն ապաճում են (հետ են զարգանում):
Սեռահասուն օրգանիզմում յուրաքանչյուր ամիս պարբերաբար ձվարաններից մեկում հասունանում է մեկ ձվաբջիջ պարունակող փոքր բշտիկ՝ ֆոլիկուլ: Ձվաբջջի հասունանալուց հետո ֆոլիկուլը պատռվում է, ձվաբջիջը դուրս է գալիս, կատարվում է ձվազատում, ապա արտամղված ձվաբջիջն ընկնում է ձվատար խողովակ՝ արգանդափող, որտեղ ավարտվում է նրա հասունացումը: Ձվազատումից մոտ 12−14 օր անց ձվաբջիջն ընկնում է արգանդի խոռոչ:
Եթե ձվաբջիջը բեղմնավորվում է, առաջացած սաղմը կպչում է արգանդի պատին: Եթե ձվաբջիջը չի բեղմնավորվում, ապա օրեր անց արգանդի լորձաթաղանթի հետ միասին պոկվում, հեռանում է: Գործընթացը ուղեկցվում է ոչ մեծ քանակի արյունահոսությամբ: Այդ երևույթը կոչվում է դաշտան (մենստրուացիա): Այն տևում է 3−4 օր և կրկնվում է 28 օր հետո:
Տղայի և աղջկա սեռական հասունացման առանձնահատկությունները: Սեռական հասունացման շրջանում սեռական հորմոնների ազդեցությամբ զարգանում են երկրորդային սեռական հատկանիշները:
Աղջիկների սեռական առանձնահատկություններն են. մարմնի զանգվածը և հասակը զգալիորեն ավելանում են, մաշկը և մազերը դառնում են ավելի ճարպոտ, մեծանում է մարմնի քրտնարտադրությունը, թևատակերում (անութափոսերում) մազեր են աճում, կրծքագեղձերն աստիճանաբար մեծանում են, լայնանում են կոնքերը և սկսվում է դաշտանը: Այդ հատկանիշները դրսևորվում են 9−11 տարեկան հասակում:
Տղաների սեռական հասունացումն սկսվում է 10−12 տարեկանում և բնորոշվում է հետևյալ առանձնահատկություններով. մեծանում են արական սեռական օրգանները, իրենք դառնում են ավելի թիկնեղ, մազակալում են անութափոսերը և ոտքերը, դեմքը, ձայնը կոշտանում է, պարանոցի առջևի մասում արտահայտվում է «ադամախնձորը» (վահանաճառ) և սկսվում է սերմնարտադրություն:
Արտազատությունը կենդանի օրգանիզմներում — դա նյութափոխանակության ընթացքում առաջացած թունավոր արգասիքների հեռացումն է օրգանիզմից: Շնչառության արգասիքը՝ CO₂-ը, արտազատվում է շնչառական համակարգով, իսկ ջուրն ու մնացյալ արգասիքները՝ միզային և արտաթորության համակարգերով:
Բույսերի մոտ արտազատումը կատարվում է ամբողջ մակերեսով կամ տերևների հերձանցքներով:
Կենդանիների մոտ պարզագույնները արտազատում են ամբողջ մակերեսով, իսկ բարդ կենդանիները՝ մասնագիտացված օրգաններով (օր.՝ երիկամներ):
Արտազատության խափանումը բերում է թունավորմանը և մահվան։
Լրացուցիչ աշխատանք: Պատասխանել հարցերին 1.Ինչպիսի՞ սննդանյութերի օգտագործուﬓ է բացասաբար ազդում արտազատության օրգանների վրա:
Աղ, շաքար, սպիտակուց, ալկոհոլ։
2. Թվարկե՛ք երիկամային հիվանդությունների պատճառները: Բակտերիաներ, ճնշում, շաքարախտ, քարեր։
3.Ինչպե՞ս են հիվանդությունների հարուցիչները թափանցում ﬕզուղիներ:
Մեզուղիներով, արյունով, սեռական ճանապարհով։
4.Ինչ պիսի՞ սննդամթերքն է բացասաբար ազդում երիկաﬓերի աշխատանքի վրա:
Մարդկանց մազա ծածկը պետք էր քարե դարում մամրնի տաք ջերմաստիճանը ապահովելու համար: Սակայն այսօր դա այնքան էլ անհրաժեշտ չէ, և ավելի շատ տեստոստերոն հորմոնի մեծ քանակության նշան է տղամարդկանց մոտ։
2. Ի՞նչ գործոնների հետևանքով են մազերը թափվում:
Պատճառները շատ են, 1. Երբ մարդու մոտ շատ սթրես կա 2. Սափրվելու ժամանակ մազի ֆոլիկուլները կարող են վնասվել, իսկ մազերը կարող են վատանալ, ինչը կարող է իրենց ավելի նուրբ դարձնել: 3. Օրինակ, եթե դուք հաճախ եք լվանում ձեր մազերը, և հատկապես շատ ակտիվ քիմիական նյութեր պարունակող անորակ շամպունով։ 4. Ցինկի պակասություն
3.Ինչպե՞ս խնաﬔլ եղունգները և պահպանել ձեռքերի մաքրությունը:
Եթե դուք ունեք լավ հիգիենա, ինչպես նաև եթե ձեր սննդի մեջ կան շատ հակաօքսիդանտներ և կրեատին (մաշկի և եղունգների, ինչպես նաև մազերի հիմնական տարրը) ու ցինկ։
4. Ի՞նչ ախտանիշներ են դրսևորվում մաշկի ցրտահարված տեղամասում:
Սկզբում ձեր մարմնի այդ մասը պարզապես կսկսեն կարմրել տարբեր բջիջների ու արյան հոսքի պատճառով։ Այնուամենայնիվ, եթե տարածքը երկար ժամանակ սառչի, տարածքը կարող է կապույտ դառնալ: Ծայրահեղ ժամանակի դեպքում այս հատվածը կսևանա, ինչը նշանակում է, որ մարմնի մասը մեռած է և սովորաբար անդամահատում են:
![hello_html_5d3f041c[1].jpg](https://resources.cdn.imdproc.am/be22e165-c08e-44a7-bb90-1fea99be1f0b/hello_html_5d3f041c%5B1%5D-w694.jpg)
Ալեքս Մելիքյանի բլոգ 